Zaburzenia pamięci

Pamięć to fundament naszej codzienności – dzięki niej uczymy się, podejmujemy decyzje i budujemy relacje. Każdemu z nas zdarza się zapomnieć o urodzinach znajomego czy zgubić klucze, ale gdy problemy z pamięcią zaczynają powtarzać się coraz częściej, mogą być sygnałem poważniejszych zaburzeń. Zaburzenia pamięci nie dotyczą wyłącznie osób starszych – mogą wystąpić w każdym wieku, a ich przyczyny bywają bardzo zróżnicowane – od przemęczenia i stresu, po choroby neurologiczne. W tym artykule przyjrzymy się, czym są zaburzenia pamięci, jakie są ich rodzaje, przyczyny oraz kiedy warto zgłosić się do specjalisty.

Zaburzenia pamięci krótkotrwałej

Pamięć krótkotrwała pełni kluczową rolę w codziennym funkcjonowaniu człowieka – pozwala nam zapamiętywać nowe informacje, przetwarzać je i wykorzystywać w bieżących zadaniach. Opiera się na skomplikowanych procesach neurologicznych, w których kluczową rolę odgrywa hipokamp – struktura mózgowa odpowiedzialna za przetwarzanie i przechowywanie nowych informacji. Dane, które docierają do naszego mózgu, są początkowo rejestrowane w korze mózgowej, a następnie przechodzą do pamięci roboczej, gdzie są utrzymywane przez krótki czas – od kilku sekund do kilku minut. To właśnie dzięki pamięci krótkotrwałej jesteśmy w stanie zapamiętać numer telefonu, który ktoś nam przed chwilą podał, czy kontynuować rozmowę bez zapominania, co powiedzieliśmy kilka zdań wcześniej.

Gdy dochodzi do jej zaburzeń, codzienne życie może stać się trudniejsze, a zwykłe czynności, takie jak rozmowa, planowanie czy nauka, zaczynają wymagać znacznie większego wysiłku. Problemy z pamięcią krótkotrwałą mogą dotyczyć osób w różnym wieku i mieć bardzo różne podłoże – od stresu i niedoborów witamin, przez choroby neurologiczne, aż po działanie substancji toksycznych. 

Do możliwych przyczyn zaburzeń pamięci krótkotrwałej należą:

• Czynniki metaboliczne i hormonalne

• • Niedoczynność tarczycy – hormony tarczycy odgrywają kluczową rolę w metabolizmie mózgowym, a więc ich niedobór może powodować problemy z koncentracją i pamięcią.
  • Niewydolność nerek i wątroby – szkodliwe metabolity, które nie są odpowiednio usuwane z organizmu, mogą prowadzić do rozwoju encefalopatii, czyli zaburzeń funkcji mózgu, objawiających się m.in. pogorszeniem pamięci.
  • Niedobory witamin – witaminy z grupy B, zwłaszcza B1 (tiamina) i B12, są kluczowe dla funkcji poznawczych. Ich niedobór może powodować zaburzenia pamięci, dezorientację i problemy neurologiczne.

• Infekcje i choroby ośrodkowego układu nerwowego

  • Kiła układu nerwowego, która w zaawansowanym stadium może prowadzić do zmian w mózgu skutkujących otępieniem.
  • Gruźlica układu nerwowego
  • Neuroborelioza, które może prowadzić m.in. do problemów z koncentracją i zapamiętywaniem.
  • Zakażenie wirusem HIV w zaawansowanym stadium.
  • Przebyte zapalenie mózgu – infekcje wirusowe, np. opryszczkowe zapalenie mózgu, mogą prowadzić do trwałych zmian w hipokampie i zaburzeń pamięci krótkotrwałej.

• Urazy mózgu

  • Nagłe urazy głowy, takie jak wstrząśnienie mózgu, mogą prowadzić do czasowej lub trwałej utraty pamięci krótkotrwałej. Często zdarza się, że osoby po urazie nie pamiętają samego zdarzenia ani tego, co działo się tuż przed nim. W poważniejszych przypadkach, jeśli doszło do uszkodzenia hipokampa, może pojawić się trwała niemożność zapamiętywania nowych informacji.

• Zaburzenia psychiczne – takie jak stres, depresja, lęk

  • Silne emocje mogą znacząco wpływać na funkcje poznawcze. Długotrwały stres prowadzi do podwyższonego poziomu kortyzolu, który negatywnie wpływa na hipokamp, powodując problemy z pamięcią. Osoby cierpiące na depresję często skarżą się na trudności w zapamiętywaniu i koncentracji, co dodatkowo pogarsza ich funkcjonowanie w codziennym życiu.

•  Działanie substancji toksycznych

  • Alkohol – regularne spożywanie alkoholu uszkadza neurony i powoduje niedobory witaminy B1, co może prowadzić do zespołu Wernickego-Korsakowa, objawiającego się poważnymi zaburzeniami pamięci.
  • Metale ciężkie (ołów, rtęć, arsen) – przewlekłe zatrucie tymi substancjami może prowadzić do problemów neurologicznych, w tym do utraty pamięci.
  • Leki psychotropowe i nasenne – długotrwałe stosowanie niektórych leków uspokajających, przeciwlękowych czy przeciwpadaczkowych może prowadzić do problemów z pamięcią i koncentracją.

• Choroby neurodegeneracyjne

W przypadku osób starszych zaburzenia pamięci mogą być pierwszym sygnałem chorób neurodegeneracyjnych, takich jak:

• Choroba Alzheimera – powoduje postępującą utratę pamięci i zdolności poznawczych.
• Otępienie naczyniopochodne – wynikające z uszkodzenia naczyń krwionośnych w mózgu, występujące często po udarach.
• Choroba Parkinsona i otępienie z ciałami Lewy’ego, w których problemy z pamięcią są częścią szerokiego spektrum objawów neurologicznych.

Zaburzenia pamięci u osób starszych na skutek miażdżycy

Pamięć jest jedną z najważniejszych funkcji naszego mózgu. Pozwala nam uczyć się, rozumieć świat, budować relacje i zachowywać wspomnienia. Jednak z wiekiem jej sprawność może się pogarszać, co dla wielu osób staje się źródłem frustracji i niepokoju. Gdy do procesu starzenia dołącza miażdżyca – choroba układu naczyniowego, która stopniowo zwęża tętnice i ogranicza przepływ krwi do mózgu – zaburzenia pamięci mogą przybrać bardziej dramatyczną formę. Dzieje się tak, ponieważ komórki nerwowe, aby prawidłowo funkcjonować, potrzebują stałego dopływu tlenu i składników odżywczych. Ich niedobór prowadzi do zmian degeneracyjnych w strukturach mózgowych, szczególnie tych odpowiedzialnych za pamięć i procesy poznawcze. Choć proces starzenia się mózgu jest naturalny, to postępujące zmiany miażdżycowe znacząco go przyspieszają, ograniczając zdolności poznawcze i pogarszając jakość życia

Miażdżyca to podstępna choroba, rozwijająca się przez długie lata w sposób niemal niezauważalny. Jej główną przyczyną jest odkładanie się blaszek miażdżycowych w ścianach tętnic, które stopniowo zmniejszają światło naczyń, ograniczając przepływ krwi. Kiedy proces ten obejmuje naczynia mózgowe, skutki mogą być poważne – od zaburzeń pamięci, poprzez pogorszenie koncentracji, aż po rozwój otępienia.

W początkowych stadiach choroby objawy mogą być subtelne – drobne trudności z przypomnieniem sobie niedawnych wydarzeń, wolniejsze przetwarzanie informacji czy problemy z koncentracją. Niestety, wiele osób bagatelizuje te symptomy, przypisując je zwykłym procesom starzenia się organizmu. Jednak w miarę postępu miażdżycy, zwłaszcza naczyń mózgowych, dochodzi do coraz większego upośledzenia funkcji poznawczych. Niedokrwione obszary mózgu zaczynają gorzej funkcjonować, co objawia się m.in. zapominaniem istotnych informacji, trudnościami w orientacji przestrzennej czy kłopotami w prowadzeniu rozmów.

Zaburzenia pamięci związane z miażdżycą często dotyczą pamięci krótkotrwałej. Osoby dotknięte tym problemem mogą mieć trudności z zapamiętywaniem nowych informacji, często powtarzają te same pytania, zapominają o niedawno podjętych decyzjach lub gubią przedmioty w swoim otoczeniu. Jednocześnie pamięć długotrwała, czyli wspomnienia sprzed wielu lat, często pozostaje nienaruszona.

Wraz z narastającym niedokrwieniem mózgu, pojawiają się również inne objawy, które mogą świadczyć o rozwijającym się otępieniu naczyniopochodnym. Obejmują one:

• Problemy z koncentracją – osoby chore mają trudności z dłuższym skupieniem uwagi, są rozkojarzone i szybko się męczą przy wykonywaniu nawet prostych czynności.
• Trudności w planowaniu i podejmowaniu decyzji – codzienne zadania, które wcześniej nie sprawiały problemu, stają się wyzwaniem. Może to obejmować trudności w organizowaniu dnia, gotowaniu, robieniu zakupów czy zarządzaniu domowymi finansami.
• Wahania nastroju i zmiany osobowości – niedokrwienie mózgu wpływa nie tylko na pamięć, ale również na emocje. Osoby dotknięte miażdżycą mogą stać się bardziej drażliwe, skłonne do wybuchów złości, a także wykazywać objawy depresji i apatii.
• Spowolnienie myślenia i reakcji – przetwarzanie informacji trwa dłużej, a odpowiedzi na pytania mogą być opóźnione. Często pojawia się również dezorientacja i trudności w rozpoznawaniu miejsc czy osób.
• Problemy ze snem – osoby cierpiące na otępienie mogą doświadczać zaburzeń snu, np. częstych wybudzeń w nocy, nadmiernej senności w ciągu dnia czy odwrócenia rytmu dobowego.

Czym różnią się zaburzenia pamięci w miażdżycy od choroby Alzheimera? Wielu pacjentów i ich bliskich zastanawia się, czy zaburzenia pamięci spowodowane miażdżycą to pierwszy objaw choroby Alzheimera. Jednostki te różnią się patogenezą, mechanizmem działania i przebiegiem.

W chorobie Alzheimera dominują postępujące zaburzenia pamięci, w tym również tej długoterminowej. Osoba chora stopniowo traci zdolność do przypominania sobie dawnych wydarzeń, rozpoznawania bliskich, a nawet wykonywania codziennych czynności. Proces ten postępuje powoli i nieodwracalnie.

Otępienie „miażdżycowe” natomiast może przebiegać skokowo – oznacza to, że po okresach względnej stabilizacji może dojść do nagłego pogorszenia stanu pacjenta. Wynika to z chwilowych epizodów niedokrwienia mózgu, które uszkadzają kolejne obszary odpowiedzialne za pamięć i funkcje poznawcze. W odróżnieniu od choroby Alzheimera, w otępieniu naczyniowym zdolność pacjenta do logicznego myślenia i rozumienia sytuacji może być zachowana na dłużej.

Leczenie miażdżycy naczyń mózgowych polega przede wszystkim na eliminacji czynników ryzyka oraz poprawie krążenia mózgowego. Pacjentom zaleca się stosowanie leków obniżających poziom cholesterolu (statyny), leków przeciwpłytkowych (np. aspiryna) oraz preparatów poprawiających ukrwienie mózgu. Ponadto, niezwykle istotne jest leczenie chorób współistniejących, takich jak np. nadciśnienie tętnicze oraz cukrzyca. Ważną rolę odgrywa także zmiana stylu życia – stosowanie zdrowej diety, unikanie tłuszczów trans i tłuszczów nasyconych, regularne uprawianie aktywności fizycznej oraz rezygnacja z palenia papierosów i nadmiernego spożycia alkoholu. W zaawansowanych przypadkach konieczne może być leczenie zabiegowe, np. angioplastyka naczyń lub endarterektomia tętnic szyjnych.

Zaburzenia pamięci krótkotrwałej u dzieci

Pamięć krótkotrwała to jeden z kluczowych elementów naszej zdolności poznawczej, który pozwala nam przechowywać i przetwarzać informacje przez krótki czas. Choć najczęściej kojarzona jest z osobami starszymi, problemy z pamięcią krótkotrwałą niekiedy obserwuje się także u dzieci i nastolatków. 

U dzieci pamięć krótkotrwała odgrywa szczególnie istotną rolę w procesie uczenia się – to ona pomaga zapamiętać instrukcje nauczyciela, odtworzyć treść zadania domowego czy przyswoić nowe słowa podczas nauki języka obcego. Kiedy pamięć krótkotrwała działa prawidłowo, dziecko bez trudu przyswaja nowe informacje i potrafi się nimi posługiwać w odpowiednich momentach. Jeśli jednak mechanizm ten zaczyna szwankować, mogą pojawić się trudności w nauce, problemy z organizacją oraz codziennymi czynnościami.

Niepokojące objawy, które mogą świadczyć o problemach z pamięcią krótkotrwałą u dziecka, to m.in.:

• Znaczne osłabienie pamięci w krótkim czasie – dziecko nie pamięta, co robiło przed chwilą lub co mówiło kilka minut wcześniej.
• Częste zapominanie słów, imion, nazw miejsc – może to objawiać się np. trudnościami w opowiadaniu o swoim dniu w szkole.
• Gubienie przedmiotów – dzieci z zaburzeniami pamięci często zostawiają rzeczy w przypadkowych miejscach i nie pamiętają, gdzie je odłożyły.
• Trudności w zapamiętywaniu instrukcji – dziecko może mieć problem z wykonaniem kilkuetapowych poleceń, takich jak „weź zeszyt, otwórz go na ostatniej stronie i napisz datę”.
• Brak efektów mimo długiego czasu nauki – dziecko powtarza materiał, ale po krótkim czasie nie pamięta niczego, czego się uczyło.
• Powtarzanie tych samych pytań – dziecko dopytuje o rzeczy, które już były mu wielokrotnie tłumaczone.

Jakie mogą być przyczyny zaburzeń pamięci krótkotrwałej u dzieci?

Nieprawidłowości w funkcjonowaniu pamięci krótkotrwałej u dzieci mogą wynikać z różnych czynników – zarówno psychicznych, jak i fizycznych. Najczęstsze przyczyny to:

•  Stres i nagłe zmiany w życiu dziecka

Dzieci są wyjątkowo wrażliwe na zmiany w otoczeniu. Przeprowadzka, rozwód rodziców, problemy w szkole czy napięte relacje z rówieśnikami mogą wpłynąć na funkcjonowanie pamięci. Czasem dziecko po prostu nie jest w stanie skupić się na przyswajaniu nowych informacji, ponieważ jego myśli krążą głównie wokół stresującej sytuacji.

• Brak odpowiedniej ilości snu

Sen jest kluczowy dla prawidłowego działania mózgu – to podczas nocnego wypoczynku konsolidujemy informacje, które przyswoiliśmy w ciągu dnia. Jeśli dziecko nie śpi wystarczająco długo lub jego sen jest niskiej jakości, może mieć trudności z zapamiętywaniem i koncentracją.

•  Niedobory witamin i składników odżywczych

Nieprawidłowa dieta, uboga w witaminy z grupy B (zwłaszcza B1 i B12), kwas foliowy czy żelazo, może prowadzić do problemów z pamięcią. Mózg potrzebuje odpowiednich składników odżywczych do sprawnego funkcjonowania, dlatego warto zwrócić uwagę na to, co dziecko je na co dzień.

•  Choroby i zaburzenia neurologiczne

Niektóre schorzenia, takie jak ADHD, depresja, niedokrwistość czy choroby tarczycy, mogą powodować zaburzenia pamięci. Ponadto urazy głowy, wstrząśnienia mózgu oraz infekcje układu nerwowego również mogą prowadzić do problemów z zapamiętywaniem informacji.

•  Przeciążenie informacjami i brak ćwiczeń pamięciowych

W dzisiejszych czasach, zdominowanych przez technologię, dzieci coraz częściej sięgają po szybkie źródła informacji, szczególnie media społecznościowe oparte na biernym przyswajaniu treści. Zamiast rozwijać zdolność zapamiętywania poprzez czytanie, recytowanie czy rozwiązywanie zagadek, polegają na natychmiastowym dostępie do informacji, co może ograniczać ich umiejętność długotrwałej koncentracji i przetwarzania wiedzy. Jeśli pamięć nie jest regularnie trenowana, może osłabnąć.

Jak poprawić pamięć krótkotrwałą u dzieci?

Na szczęście istnieje wiele skutecznych metod, które pomagają wzmocnić pamięć krótkotrwałą i poprawić zdolność koncentracji u najmłodszych. Przedstawimy kilka praktycznych, łatwych do wdrożenia w codzienne życie sposobów:

•  Ćwiczenia pamięciowe w formie zabawy

Najlepiej uczyć dziecko poprzez zabawę. Gry typu „memory”, układanie puzzli, zabawy w skojarzenia czy rymowanki to świetne sposoby na poprawę pamięci krótkotrwałej. Można także ćwiczyć z dzieckiem, prosząc je o zapamiętanie listy kilku przedmiotów i powtórzenie ich po chwili.

•  Czytanie i opowiadanie bajek

Regularne czytanie książek rozwija nie tylko wyobraźnię, ale także zdolność zapamiętywania. Można poprosić dziecko, by po przeczytaniu fragmentu opowiedziało własnymi słowami, co się wydarzyło. Warto wybierać zwłaszcza te książki, które naprawdę zainteresują dziecko, żeby nie zraziło się do czytania. 

•  Wprowadzenie regularnego rytmu dnia

Dzieci uczą się lepiej, gdy ich dzień jest uporządkowany. Regularne godziny snu, posiłków i nauki pomagają w organizacji informacji w mózgu.

•  Zdrowa dieta

Dieta bogata w orzechy, ryby, warzywa liściaste, jajka oraz produkty pełnoziarniste wspiera funkcjonowanie mózgu i poprawia pamięć.

•  Ograniczenie stresu i dbanie o zdrowie psychiczne

Jeśli dziecko przeżywa silny stres, warto porozmawiać z nim o jego emocjach i problemach. W niektórych przypadkach pomocna może być konsultacja z psychologiem dziecięcym.

• Odpowiednie nawodnienie

Ważne jest również dbanie o odpowiednie nawodnienie, ponieważ odwodnienie może negatywnie wpływać na zdolność koncentracji i pamięć.

Kiedy warto udać się z dzieckiem do specjalisty?

Jeśli mimo ćwiczeń i zdrowego stylu życia problemy z pamięcią nie ustępują lub wręcz się nasilają, warto skonsultować się z lekarzem neurologiem dziecięcym. W niektórych przypadkach konieczne mogą być szczegółowe badania neurologiczne lub psychologiczne, aby znaleźć przyczynę problemu i wdrożyć odpowiednie leczenie. W przypadku występowania objawów towarzyszących, takich jak bóle głowy, nudności, wymioty, zaburzenia równowagi, zaburzenia widzenia czy nagłe trudności poznawcze, konieczna jest pilna konsultacja lekarska w celu wykluczenia poważnych przyczyn – tych objawów nie można bagatelizować. 

Zaburzenia pamięci krótkotrwałej a nerwica

Lęk, stres, napięcie psychiczne – wszystko to wpływa nie tylko na nastrój i codzienne samopoczucie, ale również na zdolność przetwarzania i zapamiętywania informacji. Osoby zmagające się z nerwicą często skarżą się na tzw. pustkę w głowie, nagłe zaniki pamięci, trudności w skupieniu uwagi czy niemożność przypomnienia sobie czegoś, co wydawało się oczywiste chwilę wcześniej. Stanowi to naturalny efekt przeciążenia systemu nerwowego.

Żeby lepiej zrozumieć, dlaczego lęk może prowadzić do problemów z pamięcią krótkotrwałą, warto przyjrzeć się mechanizmowi, który za tym stoi. Nasz mózg, a dokładniej kora przedczołowa, jest odpowiedzialna za pamięć operacyjną – czyli tę, którą wykorzystujemy do przetwarzania informacji w czasie rzeczywistym. Gdy uczymy się czegoś nowego, rozwiązujemy problem, prowadzimy rozmowę czy planujemy działania – właśnie ten obszar mózgu działa najintensywniej.

Jednak, kiedy organizm jest pod wpływem silnego stresu, mózg zaczyna pracować w trybie „przetrwania”. Wzrasta poziom kortyzolu – hormonu stresu, który wpływa na funkcjonowanie hipokampa, czyli struktury mózgowej kluczowej dla pamięci i koncentracji. Jeśli stres jest przewlekły, a układ nerwowy znajduje się w stanie ciągłego napięcia, mechanizmy odpowiedzialne za zapamiętywanie informacji ulegają zaburzeniu.

W praktyce oznacza to, że osoba cierpiąca na nerwicę może mieć trudności z przyswajaniem nowych informacji, może szybko zapominać to, co przed chwilą przeczytała, a także doświadczać nieprzyjemnego uczucia pustki w głowie w sytuacjach stresowych – np. podczas rozmowy, egzaminu czy nawet prostych, codziennych czynności.

Osoby cierpiące na zaburzenia lękowe często zauważają, że ich pamięć nie działa tak, jak powinna. Objawy mogą obejmować:

• „Pustkę w głowie” – nagłe zniknięcie myśli w trakcie rozmowy, czytania lub wykonywania zadania.
• Nagminne zapominanie prostych rzeczy – np. imienia dopiero co poznanej osoby, miejsca, w którym odłożono klucze czy telefonu.
• Problemy z koncentracją – trudności w skupieniu uwagi, rozpraszanie się na najmniejsze bodźce, wracanie do tych samych akapitów w książce, bo „nie wiadomo, o czym się przed chwilą czytało”.
• Trudności w przypominaniu sobie słów i nazw – zwłaszcza pod wpływem stresu, kiedy umysł „blokuje dostęp” do informacji, które w innych warunkach byłyby łatwe do przywołania.
• Problemy z organizacją i planowaniem – trudność w uporządkowaniu myśli, zaplanowaniu dnia, wykonywaniu zadań wymagających przemyślenia.

To wszystko może prowadzić do jeszcze większego stresu – osoba cierpiąca na nerwicę zaczyna się martwić, że jej pamięć jest coraz gorsza, że może to być objaw poważnej choroby, co tylko napędza spiralę lęku i dodatkowo pogarsza zdolności poznawcze.

Jednym z większych lęków osób doświadczających zaburzeń pamięci w nerwicy może być myśl, że cierpią na poważne schorzenie neurologiczne, np. chorobę Alzheimera. Na szczęście, problemy z pamięcią w nerwicy mają zupełnie inne podłoże i są odwracalne. O ile w chorobach neurodegeneracyjnych zaburzenia pamięci postępują, są nieodwracalne i często towarzyszą im inne objawy, takie jak poczucie dezorientacji czy zmiany osobowości, o tyle w nerwicy problemy te są związane ze stresem i mogą ustąpić, gdy organizm wróci do równowagi.

Jak można poprawić pamięć w nerwicy? Kluczem do poprawy pamięci krótkotrwałej w nerwicy jest uspokojenie układu nerwowego i zmniejszenie poziomu stresu. Można to osiągać na kilka sposobów:

• Ćwiczenia oddechowe i techniki relaksacyjne – pomagają obniżyć poziom kortyzolu i uspokoić umysł.
• Aktywność fizyczna – regularny ruch poprawia przepływ krwi do mózgu, wspomaga koncentrację i ułatwia zapamiętywanie.
• Odpowiednia dieta – warto zadbać o dostarczanie organizmowi witamin z grupy B, magnezu i kwasów omega-3, które wspierają pracę mózgu.
• Sen i regeneracja – niewystarczająca ilość snu dodatkowo pogarsza pamięć i zdolność koncentracji, dlatego warto zadbać o regularny i głęboki sen.
• Zminimalizowanie bodźców stresowych – jeśli to możliwe, warto ograniczyć stresujące sytuacje i dać sobie przestrzeń na odpoczynek.
• Ćwiczenia umysłowe – np. rozwiązywanie łamigłówek, krzyżówek, czytanie, nauka nowych umiejętności – pomagają wzmocnić pamięć i koncentrację.
• Unikanie przebodźcowania – nadmiar bodźców, takich jak hałas, czy zbyt duża ilość informacji, zwłaszcza z social mediów, może nasilać problemy z koncentracją i pamięcią u osób z nerwicą. Warto zadbać o spokojne otoczenie, ograniczyć ekspozycję na stresory oraz wprowadzić regularne przerwy w ciągu dnia, aby dać umysłowi czas na regenerację.

Najważniejsze jednak, to nie wpadać w panikę. Im bardziej martwisz się swoją pamięcią, tym bardziej twój układ nerwowy pozostaje w trybie „walki i ucieczki”, co jeszcze bardziej pogłębia problem. Zaburzenia pamięci krótkotrwałej przy nerwicy najczęściej nie są oznaką innej choroby, a sygnałem od twojego organizmu, że potrzebuje on odpoczynku, uspokojenia i regeneracji.

Zaburzenia pamięci i koncentracji

Pamięć i koncentracja to podstawowe funkcje poznawcze, które umożliwiają nam codzienne funkcjonowanie – od zapamiętywania ważnych informacji, przez skupienie się na wykonywanych zadaniach, aż po planowanie przyszłych działań. Ich osłabienie może być wynikiem przemęczenia, stresu czy złych nawyków, ale bywa też pierwszym sygnałem poważniejszych problemów zdrowotnych. W tym rozdziale przyjrzymy się, czym są zaburzenia pamięci i koncentracji, jakie mogą mieć przyczyny i jak można sobie z nimi radzić.

Problemy z pamięcią mogą przyjmować różne formy – od drobnostek, jak zgubienie kluczy czy zapomnienie nazwiska dopiero co poznanej osoby, po poważniejsze zaburzenia, w których pacjent nie pamięta istotnych wydarzeń ze swojego życia lub ma stałe trudności z przyswajaniem nowych informacji. Osłabienie koncentracji natomiast objawia się trudnościami w skupieniu uwagi na wykonywanej czynności, co prowadzi do spadku efektywności pracy, częstego rozpraszania się i popełniania błędów.

Należy pamiętać, że nie każda trudność w przypomnieniu sobie czegoś oznacza chorobę. Przypadkowe zapomnienie nazwiska znajomego z przeszłości jest zupełnie normalne, ale jeśli nagle zapominamy imiona bliskich osób lub często zupełnie nie pamiętamy, po co weszliśmy do sklepu – może to stanowić powód do niepokoju. Podobnie, jeśli odczuwamy przewlekłe trudności w koncentracji, które utrudniają codzienne funkcjonowanie, warto zgłosić się do lekarza w celu dokładnej diagnostyki problemu.

Przyczyny zaburzeń pamięci i koncentracji są różnorodne i zależą od wielu czynników. Należą do nich:

•  Proces starzenia się

Z wiekiem nasza pamięć naturalnie słabnie. Zjawisko to jest związane z fizjologicznym starzeniem się komórek nerwowych oraz zmniejszoną produkcją neuroprzekaźników. U osób powyżej 50. roku życia mogą pojawiać się łagodne zaburzenia poznawcze, które nie wpływają znacząco na codzienne funkcjonowanie. Jednak w niektórych przypadkach mogą być one pierwszym etapem rozwijającego się otępienia, np. w chorobie Alzheimera czy otępienia naczyniopochodnego.

•  Stres i zmęczenie

Długotrwały stres i przeciążenie obowiązkami powodują, że nasz mózg pracuje na pełnych obrotach, a w konsekwencji szybciej się męczy. W sytuacjach chronicznego napięcia psychicznego mózg koncentruje się na walce ze stresem, a nie na zapamiętywaniu czy przetwarzaniu nowych informacji. Częste rozkojarzenie i problemy ze skupieniem mogą być sygnałem, że organizm jest przeciążony i potrzebuje odpoczynku.

•  Niedobory składników odżywczych

Dieta uboga w niezbędne mikro- i makroelementy, zwłaszcza witaminy z grupy B, magnez, żelazo oraz kwasy omega-3, może negatywnie wpływać na funkcjonowanie układu nerwowego. Niedobór witaminy B12, szczególnie u osób starszych, może prowadzić do poważnych zaburzeń pamięci, a nawet do objawów przypominających demencję.

• Zaburzenia psychiczne

Depresja, nerwica czy przewlekłe stany lękowe mogą prowadzić do problemów z pamięcią i koncentracją. Osoby cierpiące na depresję często skarżą się na „zamglenie umysłu”, „pustkę w głowie”, trudności w przypominaniu sobie informacji i spowolnione procesy myślowe. W takich przypadkach skuteczne może być leczenie farmakologiczne oraz terapia.

•  Choroby neurologiczne i naczyniowe

Problemy z pamięcią mogą być objawem chorób neurologicznych, takich jak choroba Alzheimera, otępienie czołowo-skroniowe czy choroba Parkinsona. Również schorzenia naczyniowe, takie jak miażdżyca czy nadciśnienie tętnicze, mogą prowadzić do rozwoju zaburzeń funkcji poznawczych. Uszkodzenie naczyń krwionośnych mózgu zmniejsza dopływ tlenu do neuronów, co negatywnie wpływa na ich funkcjonowanie.

•  Zaburzenia hormonalne i metaboliczne

Choroby tarczycy, cukrzyca czy zaburzenia pracy wątroby i nerek mogą powodować spadek koncentracji oraz trudności w zapamiętywaniu. Przykładowo, niedoczynność tarczycy często objawia się spowolnieniem myślenia, osłabieniem uwagi i przewlekłym zmęczeniem.

• Nadużywanie używek, substancji psychoaktywnych

Alkohol, palenie papierosów, narkotyki oraz niektóre leki (np. uspokajające, nasenne czy przeciwdrgawkowe) mogą prowadzić do zaburzeń pamięci i koncentracji. Długotrwałe stosowanie substancji psychoaktywnych powoduje uszkodzenie neuronów oraz zaburzenia neuroprzekaźników odpowiedzialnych za procesy poznawcze.

Jeśli problemy z pamięcią i koncentracją nie wynikają z poważnej choroby, można je złagodzić poprzez wprowadzenie zdrowych nawyków. Kluczową rolę odgrywa odpowiednia dieta – warto wzbogacić jadłospis o produkty bogate w kwasy omega-3 (obecne w rybach morskich, siemieniu lnianym, orzechach włoskich), witaminy z grupy B (znajdujące się w jajkach, produktach pełnoziarnistych, warzywach liściastych), lecytynę (obecną w jajkach, soi, orzechach) oraz magnez (zawarty w bananach, pestkach dyni, gorzkiej czekoladzie).

Regularna aktywność fizyczna, taka jak spacery, pływanie czy joga, poprawia ukrwienie mózgu i wspiera funkcje poznawcze. Równie istotne jest dbanie o kondycję intelektualną – rozwiązywanie krzyżówek i łamigłówek, nauka języków obcych, czytanie książek czy gry logiczne pomagają utrzymać sprawność umysłu.

Nie należy także zapominać o odpowiednim odpoczynku – niedobór snu negatywnie wpływa na pamięć i koncentrację, dlatego dorosły człowiek powinien przesypiać od 7 do 9 godzin na dobę. Dodatkowo, techniki relaksacyjne, takie jak medytacja, głębokie oddychanie czy ćwiczenia mindfulness, mogą skutecznie redukować napięcie psychiczne i poprawiać funkcjonowanie umysłu.

Jeśli jednak problemy z pamięcią narastają, nie należy ich bagatelizować – warto skonsultować się z lekarzem, aby wykryć ewentualne choroby i rozpocząć właściwe leczenie.

Zaburzenia pamięci świeżej

Pamięć świeża to ten element naszego umysłu, który pozwala nam na krótkotrwałe przechowywanie informacji. To właśnie ona umożliwia dynamiczne prowadzenie rozmów, rozwiązywanie problemów, szybkie podejmowanie decyzji, a nawet wykonywanie podstawowych czynności dnia codziennego. Bez niej nie moglibyśmy czytać książek, bo po kilku zdaniach zapominalibyśmy, co było wcześniej. Nie bylibyśmy w stanie prowadzić samochodu, ponieważ nie pamiętalibyśmy znaków, które minęliśmy przed chwilą. Nie pamiętalibyśmy, co powiedział rozmówca kilka sekund wcześniej i nie moglibyśmy mu sensownie odpowiedzieć.

Mechanizm działania pamięci świeżej można porównać do tymczasowego schowka w komputerze – jest to miejsce, w którym przechowywane są informacje na bieżąco, ale jeśli nie zostaną zapisane w pamięci długotrwałej, znikają na zawsze. W mózgu odpowiada za to przede wszystkim hipokamp – struktura, która przetwarza nowe informacje i decyduje, które z nich są warte zapamiętania na dłużej.

Niestety, pamięć świeża jest dość delikatnym „mechanizmem” i może ulegać zakłóceniom z powodu wielu różnych czynników. Najczęstsze przyczyny jej osłabienia to:

•  Stres i przemęczenie – długotrwały stres sprawia, że mózg pracuje na „autopilocie”, nie ma siły wydatkować energii na „zbędne” według niego procesy.
•  Brak snu – niedobór snu negatywnie wpływa na procesy pamięciowe, zwłaszcza na zdolność do zapamiętywania nowych informacji.
•  Zatrucie toksynami – np. narażenie na metale ciężkie (np. ołów, rtęć) lub substancje chemiczne, pestycydy, narkotyki.
•  Choroby neurologiczne – choroba Alzheimera, otępienie z ciałami Lewy’ego czy udary mózgu mogą prowadzić do poważnych problemów z pamięcią krótkotrwałą.
•  Urazy głowy – wstrząśnienie mózgu czy inne uszkodzenia mózgu mogą prowadzić do nagłych problemów z pamięcią świeżą.
•  Używki, alkohol, palenie papierosów i narkotyki – nadmierne spożycie alkoholu, palenie papierosów oraz używanie substancji psychoaktywnych zaburzają pracę hipokampa i osłabiają zdolność do zapamiętywania nowych informacji.
•  Zaburzenia hormonalne, np. niedoczynność tarczycy, mogą negatywnie wpływać na pamięć i koncentrację.

Osoba, która doświadcza zaburzeń pamięci świeżej, może zauważyć u siebie następujące objawy:

•  Częste zapominanie tego, co się przed chwilą wydarzyło – np. gdzie odłożyła klucze czy telefon.
•  Problemy z przypomnieniem sobie, co miało się zrobić – np. po co przyszło się do danego pokoju czy do sklepu.
•  Trudności w prowadzeniu rozmowy – zapominanie, o czym mówiło się kilka chwil wcześniej lub tego, co powiedział rozmówca.
•  Wielokrotne powtarzanie tych samych pytań, bo odpowiedź szybko „ucieka” z pamięci.
• Problemy z koncentracją i śledzeniem wątków w książkach, filmach czy rozmowach.

Jeśli takie objawy zdarzają się sporadycznie, nie ma powodów do niepokoju. Każdemu zdarza się zapomnieć, gdzie położył telefon czy jakie imię miała nowo poznana osoba. Jeśli jednak problemy pojawiają się regularnie i utrudniają codzienne funkcjonowanie, warto zgłosić się do lekarza.

Zaburzenia pamięci w depresji

Depresja to poważna choroba, która wpływa nie tylko na emocje i nastrój, ale także na funkcje poznawcze, w tym pamięć. Osoby dotknięte depresją często skarżą się na trudności z zapamiętywaniem, przypominaniem sobie informacji oraz koncentracją. 

Pamięć jest jednym z kluczowych procesów poznawczych, które umożliwiają nam orientację w rzeczywistości, gromadzenie doświadczeń i planowanie przyszłości. W depresji dochodzi do osłabienia tych funkcji, a osoby chore często opisują swoje doświadczenia jako „umysłową mgłę” – trudność w logicznym myśleniu, dezorientację, spowolnienie przetwarzania informacji.

Badania neuroobrazowe pokazują, że depresja wiąże się ze zmianami strukturalnymi i funkcjonalnymi w mózgu, zwłaszcza w obszarach odpowiedzialnych za pamięć i regulację nastroju. Kluczową rolę odgrywa tu hipokamp – struktura mózgowa odpowiedzialna za procesy pamięciowe i orientację w czasie. U osób cierpiących na przewlekłą depresję często obserwuje się zmniejszenie objętości hipokampa, co może mieć bezpośredni wpływ na problemy z pamięcią.

Kolejnym ważnym obszarem mózgu jest kora przedczołowa, która odpowiada za funkcje wykonawcze – planowanie, organizację i podejmowanie decyzji. W depresji aktywność tego obszaru jest obniżona, co może tłumaczyć trudności w zapamiętywaniu i przypominaniu sobie informacji.

Nie bez znaczenia pozostaje również rola ciała migdałowatego, które odpowiada za przetwarzanie emocji. U osób w depresji ciało migdałowate często wykazuje nadmierną aktywność, co może prowadzić do koncentrowania się na negatywnych wspomnieniach i trudności w odtwarzaniu pozytywnych przeżyć.

Zaburzenia pamięci w depresji mogą mieć różny charakter. Część osób ma trudności z zapamiętywaniem nowych informacji – mogą zapomnieć, co przed chwilą przeczytali, nie pamiętać, co mieli kupić w sklepie lub nie przypomnieć sobie nazwiska znajomej osoby. Inni z kolei skarżą się na problem z przypominaniem sobie wcześniej nabytej wiedzy – mają poczucie, jakby potrzebna informacja była „na końcu języka”, ale nie potrafią jej wydobyć z pamięci.

Interesującym zjawiskiem jest także wpływ nastroju na pamięć emocjonalną. Osoby w depresji lepiej zapamiętują negatywne doświadczenia i wydarzenia, podczas gdy wspomnienia pozytywne są trudniejsze do odtworzenia. Mechanizm ten prowadzi do tzw. błędnego koła depresji – im bardziej osoba koncentruje się na przykrych wspomnieniach, tym bardziej utwierdza się w przekonaniu o beznadziejności swojej sytuacji.

Jak zaburzenia pamięci w depresji mogą wpływać na życie codzienne?

Zaburzenia pamięci mogą znacząco utrudniać funkcjonowanie w życiu codziennym. Często osoby z depresją zauważają, że mają problem z wykonywaniem prostych czynności, które wcześniej nie sprawiały im trudności. Przykładem może być przygotowanie posiłku – osoba chora może nie pamiętać, jakie składniki są potrzebne do zrobienia zupy czy w jakiej kolejności dodać produkty do ciasta.

Problemy z pamięcią mogą również wpływać na relacje społeczne. Pacjenci skarżą się, że nie pamiętają imion znajomych, ważnych dat czy wydarzeń. Może to prowadzić do wycofywania się z kontaktów społecznych, co dodatkowo pogłębia uczucie izolacji.

Trudniejsza staje się także sytuacja zawodowa– osoby z depresją mogą mieć problemy z koncentracją podczas wykonywania obowiązków, zapominać o ważnych terminach, a nawet popełniać błędy, które wcześniej im się nie zdarzały. Może to prowadzić do obniżenia poczucia własnej wartości i obaw o utratę pracy.

Dobra wiadomość jest taka, że zaburzenia pamięci związane z depresją mają charakter odwracalny. Wraz z poprawą nastroju i skutecznym leczeniem funkcje poznawcze stopniowo wracają do normy. Kluczowe jest jednak podjęcie odpowiednich kroków terapeutycznych, które mogą obejmować zarówno farmakoterapię, jak i psychoterapię.

Leczenie farmakologiczne często opiera się na stosowaniu leków przeciwdepresyjnych, które pomagają regulować poziom neuroprzekaźników w mózgu, takich jak serotonina, noradrenalina i dopamina. Współczesne badania sugerują, że niektóre leki przeciwdepresyjne mogą mieć także pozytywny wpływ na procesy pamięciowe i przyspieszać regenerację struktur mózgowych.

Psychoterapia, zwłaszcza nurt poznawczo-behawioralny, może pomóc w wypracowaniu skutecznych strategii radzenia sobie z problemami pamięciowymi oraz redukcji negatywnych wzorców myślenia, które utrwalają zaburzenia nastroju.

Dodatkowo warto pamiętać o stylu życia – regularna aktywność fizyczna, zdrowa dieta (bogata w kwasy omega-3, witaminy z grupy B i antyoksydanty), odpowiednia ilość snu oraz unikanie stresu mogą wspierać procesy pamięciowe i poprawiać funkcjonowanie mózgu.

Ilościowe zaburzenia pamięci

Zaburzenia pamięci można podzielić na zaburzenia pamięci jakościowe i ilościowe. Te drugie, zwane także dysmnezjami, dotyczą zmian w zakresie zdolności do zapamiętywania i przypominania sobie informacji. Innymi słowy, odnoszą się do tego, ile jesteśmy w stanie zapamiętać i na jak długo. Wyróżniamy trzy główne typy ilościowych zaburzeń pamięci: hipermnezję, hipomnezję oraz amnezję. Każde z nich wpływa na funkcjonowanie człowieka w inny sposób, a ich przyczyny mogą być zarówno fizjologiczne, jak i patologiczne.
Ilościowe zaburzenia pamięci mogą więc mieć bardzo różne nasilenie i konsekwencje – od łagodnych trudności w zapamiętywaniu nowych informacji, przez uporczywe zalewanie wspomnieniami, aż po całkowitą niezdolność do przypomnienia sobie fragmentów życia. Niezależnie od ich przyczyny, zawsze warto przyjrzeć się im bliżej i skonsultować z lekarzem, zwłaszcza jeśli wpływają na codzienne funkcjonowanie. 

Hipermnezja – gdy pamięć jest aż „za dobra”

Hipermnezja to zjawisko, które na pierwszy rzut oka może wydawać się darem – osoby z tym zaburzeniem są w stanie zapamiętywać ogromne ilości informacji i bez trudu je odtwarzać. Potrafią szczegółowo przywołać wydarzenia sprzed wielu lat, a nawet dokładnie odtworzyć rozmowy, które miały miejsce dawno temu. Zdolność ta może być naturalna i spotykana np. u osób z tzw. pamięcią fotograficzną lub w niektórych przypadkach spektrum autyzmu, ale może także pojawić się przejściowo, np. pod wpływem silnych emocji lub działania substancji psychoaktywnych.

Niekiedy hipermnezja towarzyszy epizodom maniakalnym w chorobie afektywnej dwubiegunowej – pacjent może wówczas czuć się przytłoczony ilością wspomnień, które zalewają jego świadomość. Może również pojawić się w stanach psychotycznych, gdy mózg zaczyna odtwarzać wspomnienia w sposób niekontrolowany i obsesyjny.

Choć wydaje się, że posiadanie doskonałej pamięci to zaleta, w rzeczywistości może ona powodować dyskomfort i problemy w codziennym funkcjonowaniu. Niektóre osoby cierpiące na hipermnezję skarżą się, że ich mózg nie pozwala im zapomnieć traumatycznych wydarzeń – wspomnienia wracają nieproszone, intensywne i szczegółowe, powodując niepokój i cierpienie emocjonalne.

Hipomnezja – czyli osłabiona pamięć

Hipomnezja to przeciwieństwo hipermnezji – oznacza osłabioną zdolność do zapamiętywania i przypominania sobie informacji. Może dotyczyć zarówno pamięci krótkotrwałej (czyli tej, która pozwala nam np. zapamiętać numer telefonu na kilka minut), jak i długotrwałej (czyli dotyczącej wydarzeń z przeszłości).

Osoby z hipomnezją często skarżą się na zapominanie słów w trakcie rozmowy; trudności w przypominaniu sobie nazwisk, dat czy miejsc; potrzebę częstego powtarzania informacji, by je zapamiętać oraz na zagubienie w codziennych obowiązkach – np. notorycznie zapominają, gdzie odłożyły klucze lub czy zamknęły drzwi na klucz.

Przyczyny hipomnezji mogą być bardzo różne – przemęczenie, stres, niedobory snu, wiek, a także choroby neurologiczne, takie jak demencja. Wbrew powszechnej opinii, hipomnezja nie jest nieodłącznym elementem starzenia się, ale może nasilać się w podeszłym wieku, zwłaszcza jeśli towarzyszy jej brak aktywności umysłowej i społecznej.

Często hipomnezja jest także efektem ubocznym stosowania niektórych leków (np. uspokajających i nasennych) lub wynikiem zaburzeń hormonalnych. Ważne jest, aby pamiętać, że hipomnezja sama w sobie nie oznacza automatycznie otępienia czy choroby Alzheimera, ale może być sygnałem ostrzegawczym, który warto skonsultować z lekarzem.

Amnezja – całkowita luka w pamięci

Amnezja to najpoważniejsza postać ilościowego zaburzenia pamięci, w której dochodzi do utraty wspomnień dotyczących konkretnego okresu życia. Może mieć różne formy i różny stopień nasilenia – niekiedy jest chwilowa i przemija samoistnie, a innym razem ma charakter trwały i nieodwracalny.

Amnezja przybiera różne formy w zależności od zakresu i przyczyny utraty pamięci. Możemy podzielić ją ze względu na zakres niepamiętanych wydarzeń, czas trwania oraz moment zadziałania czynnika sprawczego.

Amnezja całkowita oznacza, że osoba traci wszystkie wspomnienia z danego okresu i nie jest w stanie przypomnieć sobie nawet pojedynczych wydarzeń. Z kolei amnezja częściowa dotyczy jedynie wybranych informacji – na przykład pacjent może rozpoznawać twarze bliskich, ale nie pamiętać ich imion.

Pod względem „trwałości” wyróżniamy amnezję trwałą, która jest nieodwracalna i spowodowana trwałym uszkodzeniem mózgu, np. po udarze, oraz amnezję przemijającą, która może ustąpić samoistnie, co ma miejsce np. po urazie głowy lub napadzie padaczkowym.

Ze względu na kierunek utraty wspomnień wyróżnia się amnezję wsteczną, w której chory nie pamięta wydarzeń sprzed urazu czy choroby (np. po terapii elektrowstrząsowej może zapomnieć, co działo się w ostatnich miesiącach przed zabiegiem), oraz amnezję następczą, gdzie pacjent nie jest w stanie zapamiętać nowych informacji po urazie, choć wspomnienia sprzed zdarzenia pozostają nienaruszone.

Zaburzenia pamięci długotrwałej

Pamięć długotrwała to jeden z najważniejszych mechanizmów ludzkiego umysłu. Dzięki niej jesteśmy w stanie gromadzić informacje, doświadczenia, emocje i skojarzenia, które składają się na naszą tożsamość. To ona pozwala nam pamiętać, kim jesteśmy, jakie są nasze wartości, jakie wydarzenia miały miejsce w naszym życiu i jakie mamy relacje z innymi ludźmi. To także baza wiedzy o świecie, którą zbieramy przez całe życie.

Zaburzenia pamięci długotrwałej to problem, który może mieć różne przyczyny i objawy. Czasami są wynikiem procesu starzenia się, innym razem mogą wskazywać na poważne schorzenia neurologiczne lub psychiczne. Do najczęstszych przyczyn należą:

• Choroby neurodegeneracyjne, takie jak choroba Alzheimera czy Parkinsona, które prowadzą do stopniowej utraty neuronów i pogorszenia funkcji poznawczych.
• Urazy głowy, np. w wyniku wypadków komunikacyjnych lub upadków, które mogą prowadzić do uszkodzenia obszarów mózgu odpowiedzialnych za pamięć.
• Stres i traumatyczne przeżycia, które mogą powodować mechanizmy obronne organizmu, prowadzące do częściowego lub całkowitego wyparcia niektórych wspomnień.
• Nadużywanie substancji psychoaktywnych, takich jak alkohol, narkotyki czy niektóre leki, które mogą zaburzać procesy pamięciowe.
• Choroby ogólnoustrojowe, np. niewydolność wątroby lub nerek, które mogą wpływać na funkcjonowanie mózgu i procesy pamięciowe.
• Guzy mózgu, ropnie, krwiaki podtwardówkowe

Zaburzenia pamięci długotrwałej mogą objawiać się na różne sposoby. Czasami dotyczą tylko określonych wspomnień, innym razem prowadzą do całkowitej dezorientacji i problemów z funkcjonowaniem w codziennym życiu.

Możliwe objawy to:

• Luki w pamięci, trudności w przypomnieniu sobie wydarzeń z przeszłości, zarówno tych sprzed wielu lat, jak i stosunkowo niedawnych.
• Zapominanie znaczących faktów – np. imion bliskich osób, ważnych dat, nazw miejsc, w których często przebywaliśmy.
• Poczucie dezorientacji, trudności w określeniu, kiedy miało miejsce dane wydarzenie, mylenie przeszłości z teraźniejszością.
• Zaburzenia kojarzenia, trudności w łączeniu faktów, np. rozpoznanie twarzy, ale niemożność przypomnienia sobie imienia danej osoby.
• Nagła zmiana zachowania – rozdrażnienie, problemy z koncentracją, frustracja spowodowana trudnościami w przypominaniu sobie informacji.
• Zastępowanie wspomnień fikcyjnymi informacjami – uzupełnianie luk w pamięci wymyślonymi zdarzeniami, które nigdy nie miały miejsca.

Kiedy zgłosić się do lekarza?

Częste zapominanie podstawowych informacji, nagłe trudności w przypomnieniu sobie istotnych wydarzeń, dezorientacja czy zmiany w zachowaniu mogą być sygnałem poważniejszych problemów zdrowotnych – warto więc skonsultować się z lekarzem. Wczesna diagnoza pozwala na szybkie wdrożenie skutecznych metod leczenia.

Jak leczyć zaburzenia pamięci?

Utrzymujące się problemy z pamięcią wymagają poświęcenia im uwagi oraz odpowiedniego leczenia. Kluczowe znaczenie ma rozpoznanie przyczyny – czy wynikają ze starzenia się organizmu, przewlekłego stresu, depresji, czy może są objawem poważniejszych schorzeń neurologicznych czy choroby Alzheimera. Właściwe leczenie obejmuje zarówno farmakoterapię, jak i zmiany w stylu życia oraz odpowiednie terapie wspierające funkcje poznawcze.

Leczenie farmakologiczne

W przypadku łagodnych problemów z pamięcią często zaleca się suplementację witaminową. Niedobory witaminy B12 i kwasu foliowego mogą osłabiać funkcje poznawcze, dlatego ich uzupełnienie może pomóc w poprawie pamięci, zwłaszcza u osób starszych. 

Jeśli zaburzenia są skutkiem chorób neurodegeneracyjnych, takich jak choroba Alzheimera, stosuje się leki mające na celu poprawę funkcji poznawczych oraz spowolnienie procesów degeneracyjnych w mózgu. Substancje takie jak donepezil, rywastygmina czy galantamina zwiększają ilość neuroprzekaźnika odpowiedzialnego za pamięć, co poprawia funkcjonowanie neuronów. W bardziej zaawansowanych stadiach choroby stosuje się także memantynę, która wspiera funkcje poznawcze i pomaga ograniczyć objawy otępienia.

Innym stosowanym lekiem może być także piracetam, który stabilizuje błony komórkowe neuronów i poprawia zdolności poznawcze, zwłaszcza u osób po udarach lub z otępieniem.

Problemy z pamięcią mogą również wynikać z depresji. W takich przypadkach stosuje się leki przeciwdepresyjne, które poza poprawą nastroju mogą pozytywnie wpływać na koncentrację i zdolność zapamiętywania. U osób starszych depresja bywa trudna do rozpoznania, ponieważ zamiast typowego obniżenia nastroju, może objawiać się właśnie trudnościami w myśleniu i zapamiętywaniu. Właściwe leczenie farmakologiczne może w takich przypadkach znacząco poprawić funkcjonowanie poznawcze.

Czasami zaburzenia pamięci są efektem problemów naczyniowych, takich jak nadciśnienie, cukrzyca czy miażdżyca. Nieprawidłowe krążenie może ograniczać dopływ tlenu i składników odżywczych do mózgu, prowadząc do osłabienia pamięci i koncentracji. W takich sytuacjach kluczowe jest leczenie chorób podstawowych, czyli utrzymanie prawidłowego ciśnienia krwi, kontrola poziomu cukru we krwi oraz dbanie o prawidłowy poziom cholesterolu.

W niektórych przypadkach stosuje się także preparaty wspomagające funkcje mózgu, takie jak wyciąg z miłorzębu japońskiego (Ginkgo biloba). Roślina ta zawiera substancje, które mogą poprawiać ukrwienie mózgu i chronić neurony przed uszkodzeniem. Nie wszystkie badania jednoznacznie potwierdzają jej skuteczność, ale może stanowić dodatkowe wsparcie w łagodnych zaburzeniach pamięci. 

Psychoterapia i trening umysłu

Zaburzenia pamięci często mają związek ze stresem, lękiem lub depresją. Długotrwałe napięcie psychiczne powoduje problemy z koncentracją i osłabienie zdolności zapamiętywania. W takich przypadkach psychoterapia może pomóc w redukcji stresu i poprawie ogólnego funkcjonowania psychicznego.

Dla osób z zaawansowanymi problemami z pamięcią dużym wsparciem może być terapia reminiscencyjna, polegająca na odwoływaniu się do wspomnień z przeszłości poprzez zdjęcia, muzykę czy rozmowy o dawnych wydarzeniach.

Ważną rolę odgrywa także trening pamięci i ćwiczenia umysłowe. Regularne angażowanie mózgu w różnego rodzaju aktywności intelektualne pomaga w zachowaniu sprawności poznawczej. Skuteczne są rozwiązywanie krzyżówek, sudoku, łamigłówek; czytanie książek i artykułów; nauka nowych umiejętności, np. języków obcych, gry na instrumencie, a także angażowanie się w rozmowy i kontakty społeczne, które pobudzają aktywność umysłową. Aktywność umysłowa sprzyja powstawaniu nowych połączeń neuronalnych i może spowolnić pogarszanie się pamięci.

W wyjątkowych przypadkach, gdy zaburzenia pamięci są bardzo nasilone, rozważa się bardziej zaawansowane metody, takie jak stymulacja mózgu falami magnetycznymi lub elektrostymulacja. Są to jednak metody eksperymentalne, stosowane głównie w badaniach klinicznych i u pacjentów, u których inne sposoby leczenia zawiodły.

Zmiany w stylu życia

Wiele osób doświadcza problemów z pamięcią z powodu niewłaściwego stylu życia. Brak snu, chroniczny stres, niewłaściwa dieta i brak ruchu mogą negatywnie wpływać na zdolność koncentracji i zapamiętywania. Mózg, aby prawidłowo funkcjonować, potrzebuje odpowiednich składników odżywczych. Dieta bogata w kwasy omega-3, które znajdują się w rybach, orzechach i siemieniu lnianym, wspiera pracę neuronów. Antyoksydanty, obecne w owocach i warzywach – zwłaszcza jagodach i zielonych warzywach liściastych – chronią komórki nerwowe przed stresem oksydacyjnym. Z kolei pełnowartościowe białko dostarcza aminokwasów niezbędnych do prawidłowej pracy układu nerwowego.

Kolejnym kluczowym elementem wspierającym pamięć jest aktywność fizyczna. Regularny ruch poprawia krążenie krwi i dotlenienie mózgu, co sprzyja lepszej koncentracji oraz procesom zapamiętywania. Nawet 30 minut umiarkowanego wysiłku dziennie, takiego jak spacer, jazda na rowerze czy pływanie, może pozytywnie wpłynąć na sprawność umysłową.

Nie można także zapominać o regeneracji organizmu. Sen odgrywa kluczową rolę w procesie konsolidacji pamięci, czyli utrwalania nowych informacji. Osoby dorosłe powinny spać od 7 do 9 godzin na dobę, aby zapewnić mózgowi odpowiednie warunki do odpoczynku i regeneracji.

Warto również ograniczyć substancje, które mogą negatywnie wpływać na pamięć. Nadmierne spożycie alkoholu oraz palenie papierosów przyczyniają się do degeneracji komórek nerwowych, co może prowadzić do problemów z koncentracją i zapamiętywaniem, zwłaszcza w starszym wieku.

Zaburzenia pamięci – jaki lekarz?

Zaburzenia pamięci mogą mieć wiele różnych przyczyn, dlatego tak ważna jest odpowiednia diagnostyka. Pierwszym krokiem powinna być wizyta u lekarza rodzinnego, który pokieruje dalszym leczeniem. Jeśli problem wynika z choroby neurologicznej, konieczna będzie konsultacja u neurologa. Jeśli podejrzewamy, że winne mogą być zaburzenia hormonalne, warto udać się do endokrynologa. Natomiast gdy pamięć pogorszyła się w wyniku stresu, depresji lub innych problemów psychicznych, najlepiej zwrócić się do psychiatry.

Pierwszy krok – lekarz rodzinny

Zaburzenia pamięci mogą mieć wiele różnych przyczyn – od stresu i przemęczenia, przez niedobory witamin, po poważne choroby neurologiczne lub psychiczne. Z tego powodu w pierwszej kolejności warto skonsultować się z lekarzem rodzinnym. To on przeprowadzi pierwszy wywiad, zapyta o czas trwania problemu, jego nasilenie oraz inne objawy, które mogą towarzyszyć zaburzeniom pamięci.

Lekarz rodzinny może zlecić podstawowe badania krwi, które pomogą wykryć ewentualne niedobory witamin czy zaburzenia tarczycy, które mogą mieć wpływ na funkcjonowanie mózgu. Jeśli uzna, że problem wymaga dalszej diagnostyki, pokieruje pacjenta do odpowiedniego specjalisty – najczęściej neurologa, endokrynologa lub psychiatry, w zależności od podejrzewanej przyczyny.

Neurolog 

Lekarzem, który często zajmuje się diagnozowaniem i leczeniem problemów z pamięcią, jest neurolog. To specjalista od układu nerwowego, który może ocenić, czy przyczyną problemów są zmiany w mózgu, choroby neurodegeneracyjne (np. choroba Alzheimera, Parkinsona) lub inne schorzenia neurologiczne.

Podczas wizyty neurolog przeprowadzi badanie neurologiczne, które pozwoli ocenić podstawowe funkcje układu nerwowego. Może także zlecić bardziej zaawansowane badania obrazowe, takie jak rezonans magnetyczny lub tomografię komputerową, aby sprawdzić, czy w mózgu nie występują uszkodzenia, zaniki tkanki nerwowej lub inne niepokojące zmiany.

Jeśli lekarz podejrzewa choroby neurodegeneracyjne, może zlecić również dodatkowe testy neuropsychologiczne, które pozwalają dokładniej ocenić stopień i rodzaj zaburzeń pamięci. W przypadku rozpoznania choroby neurologicznej wdrażane jest odpowiednie leczenie, które może obejmować farmakoterapię, rehabilitację oraz zalecenia dotyczące stylu życia.

Psychiatra

Często zapominamy, że pamięć jest ściśle związana z naszym stanem psychicznym. Silny stres, przewlekłe zmęczenie, a przede wszystkim depresja i inne zaburzenia psychiczne mogą mieć ogromny wpływ na funkcje poznawcze. Wiele osób, które cierpią na depresję, skarży się na tzw. „mgłę mózgową” – trudności w koncentracji, zapominanie podstawowych rzeczy, uczucie przytłoczenia codziennymi obowiązkami.

W takich przypadkach warto skonsultować się z psychiatrą. Lekarz ten może pomóc ustalić, czy problemy z pamięcią są wynikiem choroby psychicznej i dobierze odpowiednie leczenie – farmakologiczne lub psychoterapeutyczne. Często po wyleczeniu depresji lub redukcji poziomu lęku pamięć wraca do normy, a pacjent odzyskuje dawną sprawność umysłową.

Endokrynolog

Nie każdy zdaje sobie sprawę, że zaburzenia pamięci mogą być związane z gospodarką hormonalną. Wiele schorzeń endokrynologicznych, takich jak niedoczynność tarczycy czy niedobór niektórych hormonów przysadki, może prowadzić do pogorszenia funkcji poznawczych, w tym problemów z koncentracją i zapamiętywaniem.

Jeśli wraz z zaburzeniami pamięci występują objawy takie jak przewlekłe zmęczenie, senność, wahania masy ciała, wahania nastroju czy problemy skórne, warto skonsultować się z endokrynologiem. Lekarz ten może zlecić badania poziomu hormonów tarczycy (TSH, FT3, FT4), kortyzolu czy innych hormonów regulujących pracę organizmu. Jeśli okaże się, że przyczyną problemów są zaburzenia hormonalne, odpowiednie leczenie (np. suplementacja danych hormonów) może znacząco poprawić funkcjonowanie pamięci i ogólne samopoczucie pacjenta.

Co powoduje zaburzenia pamięci?

Przyczyny zaburzeń pamięci mogą być różnorodne – od chwilowego rozkojarzenia po poważne choroby neurodegeneracyjne. Czy każde zapomnienie jest niepokojące? Każdemu zdarza się zapomnieć, gdzie położył klucze, telefon czy ważny dokument. To naturalna sytuacja, zwłaszcza gdy jesteśmy zestresowani, zmęczeni lub mamy natłok obowiązków. Jeśli jednak coraz częściej nie możemy sobie przypomnieć podstawowych informacji, a sytuacja zaczyna wpływać na nasze funkcjonowanie, warto zastanowić się nad możliwymi przyczynami. Zaburzenia pamięci mogą mieć wiele źródeł – od chwilowych problemów ze skupieniem uwagi po poważne schorzenia neurologiczne.

Niepokojące są sytuacje, gdy:

• Nagminnie zapominamy wydarzenia sprzed kilku dni lub godzin i nie potrafimy ich sobie przypomnieć,
• mamy trudności z odnalezieniem drogi w dobrze znanym otoczeniu,
• zapominamy imiona bliskich osób lub znaczenie powszechnie używanych słów,
• często gubimy przedmioty i nie możemy odtworzyć, co z nimi zrobiliśmy,
• tracimy zdolność do wykonywania codziennych obowiązków, takich jak płacenie rachunków czy gotowanie.

Jakie choroby mogą powodować zaburzenia pamięci?

Jednym z kluczowych czynników wpływających na pamięć są choroby neurodegeneracyjne. W chorobie Alzheimera w mózgu odkładają się nieprawidłowe białka, które uszkadzają komórki nerwowe, prowadząc do postępującego zaniku pamięci i innych funkcji poznawczych. Podobne zmiany obserwuje się w otępieniu z ciałami Lewy’ego oraz otępieniu czołowo-skroniowym, gdzie uszkodzeniu ulegają różne obszary mózgu.

Innym częstym schorzeniem prowadzącym do zaburzeń pamięci jest otępienie naczyniopochodne, które wynika z niedostatecznego ukrwienia mózgu. Powtarzające się epizody niedokrwienia prowadzą do uszkodzenia neuronów i pogorszenia zdolności poznawczych.

Do chorób powodujących zaburzenia pamięci zaliczamy również:

• Chorobę Parkinsona – w której oprócz problemów z ruchem mogą pojawić się zaburzenia funkcji poznawczych,
• Stwardnienie rozsiane – w wyniku uszkodzenia osłonek mielinowych neuronów mogą występować zaburzenia pamięci i koncentracji,
• Nowotwory mózgu – w zależności od lokalizacji guza mogą prowadzić do utraty pamięci krótkotrwałej lub długotrwałej,
• Urazy głowy, stłuczenia – silne uderzenie w głowę, nawet jeśli nie doprowadzi do utraty przytomności, może wpłynąć na zdolność do zapamiętywania.
• Ropnie, krwiaki podtwardówkowe, wodogłowie

Zaburzenia pamięci mogą mieć także podłoże metaboliczne i hormonalne. Niedoczynność tarczycy powoduje spowolnienie funkcji poznawczych, a niedobory witamin z grupy B (szczególnie B1 i B12) mogą prowadzić do poważnych zaburzeń neurologicznych. Podobnie niewydolność wątroby czy nerek może skutkować nagromadzeniem szkodliwych metabolitów w organizmie, które uszkadzają mózg i powodują problemy z pamięcią.

Nie tylko choroby neurologiczne mogą prowadzić do zaburzeń pamięci. Często zapominanie wynika ze stresu, depresji lub zaburzeń lękowych. Osoby cierpiące na depresję mogą mieć trudności z koncentracją i przetwarzaniem informacji, co sprawia, że nowe wspomnienia nie zostają prawidłowo zapisane w pamięci. Lęk natomiast może powodować stan ciągłego napięcia, przez co mózg nie jest w stanie skupić się na przyswajaniu informacji.

Zaburzenia pamięci mogą być również skutkiem niehigienicznego stylu życia. Brak snu, nadużywanie alkoholu, palenie papierosów czy stosowanie narkotyków mają destrukcyjny wpływ na komórki nerwowe. Sen jest kluczowym momentem dla procesów konsolidacji pamięci – to wtedy mózg porządkuje informacje i wzmacnia połączenia między neuronami. Chroniczny brak snu prowadzi do osłabienia tej funkcji, skutkując problemami z zapamiętywaniem i koncentracją.

Zaburzenia pamięci – jakie badania? 

Problemy z pamięcią mogą pojawić się w każdym wieku i mieć różne przyczyny – od przemęczenia i stresu po poważne choroby neurodegeneracyjne. Wykrycie, czy mamy do czynienia z naturalnym pogorszeniem pamięci związanym ze starzeniem się, czy może z pierwszymi oznakami poważniejszej choroby, wymaga dokładnej diagnostyki. 

Podstawą diagnostyki jest dokładny wywiad oraz odpowiednie testy oceniające funkcje poznawcze. W dalszej kolejności lekarz może zalecić bardziej szczegółowe badania neuropsychologiczne, laboratoryjne czy obrazowe, które pomogą w ustaleniu przyczyny problemów z pamięcią.

Na początkowym etapie diagnostyki lekarz często przeprowadza krótkie testy przesiewowe, które pozwalają ocenić podstawowe funkcje poznawcze. Do najczęściej stosowanych należą:

• Mini-Mental State Examination (MMSE) – krótki test oceniający orientację, zapamiętywanie, uwagę, funkcje językowe oraz umiejętność wykonywania prostych poleceń. Jest powszechnie stosowany w diagnostyce otępień, choć nie zawsze wychwytuje wczesne zmiany.
• Montrealska Skala Oceny Poznawczej (MoCA) – test bardziej czuły niż MMSE, szczególnie przy wykrywaniu łagodnych zaburzeń poznawczych. Ocena obejmuje pamięć, funkcje językowe, zdolność abstrakcyjnego myślenia, uwagę i orientację.
• Test rysowania zegara – polega na narysowaniu tarczy zegara i zaznaczeniu wskazanej godziny. Nieprawidłowy wynik może wskazywać na zaburzenia funkcji wzrokowo-przestrzennych, charakterystyczne dla choroby Alzheimera. 

Wyniki testów przesiewowych nie dają ostatecznej diagnozy, ale pozwalają ocenić, czy istnieje potrzeba dalszej, bardziej szczegółowej diagnostyki.

Konsultacja neurologiczna i badania neuropsychologiczne

W przypadku podejrzenia poważniejszych zaburzeń pamięci lekarz może skierować pacjenta na konsultację neurologiczną lub psychiatryczną. Neurolog przeprowadza dokładne badanie, które pozwala ocenić, czy problemy z pamięcią mogą wynikać z innych schorzeń, np. przebytego udaru mózgu czy chorób neurodegeneracyjnych.

Kolejnym krokiem mogą być szczegółowe testy neuropsychologiczne, wykonywane przez psychologa klinicznego. Testy te badają różne aspekty pamięci, zdolności językowe, funkcje wzrokowo-przestrzenne oraz myślenie abstrakcyjne. Ich wyniki pomagają odróżnić chorobę Alzheimera od innych rodzajów otępienia, takich jak otępienie czołowo-skroniowe czy otępienie naczyniowe.

Badania obrazowe mózgu 

W przypadku podejrzenia chorób neurodegeneracyjnych lekarz może zlecić badania obrazowe, które pozwalają ocenić stan mózgu i wykluczyć inne możliwe przyczyny zaburzeń pamięci, takie jak guzy mózgu, wodogłowie czy udar.

Najczęściej wykonywane badania to:

• Tomografia komputerowa (TK) – szybkie badanie pozwalające na wykrycie większych uszkodzeń mózgu, takich jak krwotoki czy zmiany naczyniowe.
• Rezonans magnetyczny (MRI) – badanie dokładniejsze niż tomografia komputerowa, umożliwia szczegółową ocenę struktury mózgu oraz np. wykrycie zaniku kory mózgowej charakterystycznego dla choroby Alzheimera.

Nowoczesna metoda pozwalającą na ocenę aktywności metabolicznej mózgu oraz wykrycie złogów amyloidu, które są markerem choroby Alzheimera jest pozytonowa tomografia emisyjna (PET). Chociaż PET jest jedną z najdokładniejszych metod diagnostycznych, nie jest badaniem rutynowym ze względu na wysokie koszty i ograniczoną dostępność.

Badania laboratoryjne 

Nie każda utrata pamięci jest wynikiem choroby Alzheimera. Czasami przyczyną są zaburzenia metaboliczne, niedobory witamin lub inne choroby ogólnoustrojowe. Dlatego lekarz może zlecić badania laboratoryjne, które pomogą wykluczyć inne możliwe przyczyny problemów z pamięcią.

Przykładowe badania to:

• Morfologia krwi – może wykazać anemię, która wpływa na funkcje poznawcze.
• Badania funkcji tarczycy (TSH, FT3, FT4) – niedoczynność tarczycy może powodować pogorszenie pamięci i koncentracji.
• Poziom witaminy B12 – jej niedobór może prowadzić do objawów neurologicznych, w tym zaburzeń pamięci.
• Poziom glukozy we krwi – cukrzyca może wpływać na funkcje mózgu.
• Badania funkcji wątroby i nerek – różne metabolity gromadzące się w organizmie w wyniku niewydolności tych narządów mogą prowadzić do zaburzeń poznawczych. 

W niektórych przypadkach lekarz może także zalecić badanie płynu mózgowo-rdzeniowego np. w celu wykrycia obecności patologicznych białek.

Nowoczesne badania biomarkerów w diagnostyce choroby Alzheimera

Ostatnie lata przyniosły przełom w diagnostyce choroby Alzheimera. Coraz częściej mówi się o możliwości wykrycia tej choroby na podstawie badania krwi. Nowoczesne testy mogą mierzyć poziom specyficznych białek, które odkładają się w mózgu chorych:

• Beta-amyloid (Aβ1-42 i Aβ1-40) – oznaczenie ich stosunku w surowicy krwi może wskazywać na podwyższone ryzyko choroby Alzheimera.
• Białko p-tau217 – jego podwyższony poziom może być wczesnym markerem choroby, nawet 20 lat przed wystąpieniem objawów.

Choć te badania są obiecujące, wciąż wymagają dalszych badań i nie są jeszcze powszechnie stosowane w codziennej diagnostyce.

Bibliografia:

• Domżał, T. M. Pamięć w neurologii: zaburzenia, diagnostyka i leczenie. Forum Medycyny Rodzinnej 7, 155–164 (2013).
• Geriatria. Praktyczny przewodnik. Red. Wieczorowska-Tobis, Katarzyna; Neuman-Podczaska, Agnieszka . : PZWL Wydawnictwo Lekarskie, 2021, 448 s. ISBN 978-83-200-6527-5
• Bilikiewicz, A. & Matkowska-Białko, D. Zaburzenia funkcji poznawczych a depresja. Udar Mózgu. Problemy Interdyscyplinarne 6, 27–37 (2004).
• Matthews, B. R. Memory dysfunction. Continuum (Minneap Minn) 21, 613–626 (2015). 
• Talarowska, M., Berk, M., Maes, M. & Gałecki, P. Autobiographical memory dysfunctions in depressive disorders. Psychiatry Clin Neurosci 70, 100–108 (2016).