Wszawica – objawy, profilaktyka i leczenie

Wszawica to powszechne schorzenie, które choć od wieków towarzyszy ludzkości, wciąż potrafi budzić wiele emocji. Mimo że często jest kojarzona z zaniedbaniami higienicznymi, może dotknąć każdego, niezależnie od wieku, płci czy statusu społecznego. Powoduje swędzenie, dyskomfort, a często również i wstyd. W niniejszym artykule przyjrzymy się bliżej temu, czym jest wszawica, jak ją rozpoznać oraz jakie są najskuteczniejsze metody radzenia sobie z nią.

Czym jest wszawica?

Wszawica to pasożytnicza choroba wywoływana przez wszy. To stawonogi, które potrzebują ludzkiego organizmu do przeżycia i rozmnażania się. Istnieją trzy główne odmiany wszy, które atakują ludzi, to wesz głowowa (Pediculus humanus capitis), wesz odzieżowa (Pediculus humanus corporis) oraz wesz łonowa (Pthirus pubis). Choć wszawica nie jest związana z poważnymi zagrożeniami dla zdrowia, może powodować znaczny dyskomfort.

 Wszy przenoszone są głównie przez bezpośredni kontakt skóra-skóra lub poprzez kontakt z zakażonymi przedmiotami, takimi jak grzebienie, kapelusze czy pościel. Wszy składają jaja zwane gnidami, które przyczepiają się do włosów blisko skóry. Te jaja wykluwają się po około 7-10 dniach. Dorosłe wszy mogą przeżyć bez żywiciela maksymalnie kilka dni.

Wszawica objawia się najczęściej silnym swędzeniem, które wynika z reakcji alergicznej na ślinę wszy. Objawy pojawiają się zazwyczaj po 3 do 4 tygodniach od zakażenia.

U kogo występuje wszawica?

Wszawica, mimo powszechnych mitów, może dotknąć każdego, niezależnie od wieku, płci czy statusu społecznego. To szeroko rozpowszechniona choroba, która nie ogranicza się tylko do osób zaniedbujących higienę.

Wszawica głowowa

Wszawica głowowa (Pediculosis capitis) jest najczęstszą postacią wszawicy i, wbrew mitom, nie ma związku z zaniedbaniem higienicznym. Najczęściej dotyka dzieci w wieku przedszkolnym i szkolnym, zwłaszcza w wieku od 3 do 12 lat. Dziewczynki są bardziej narażone niż chłopcy, prawdopodobnie ze względu na częstszy kontakt bezpośredni i dłuższe włosy, które ułatwiają przemieszczanie się wszy. Jednak wesz głowowa może zaatakować każdy rodzaj włosów. Inwazje wszy głowowych są bardziej powszechne w cieplejszych miesiącach oraz na obszarach o wyższej wilgotności. Wszawica głowowa często występuje w kilkuosobowych gospodarstwach domowych, gdzie bliski kontakt między członkami rodziny ułatwia rozprzestrzenianie się pasożytów.

Wszawica łonowa

Wszawica łonowa (Pediculosis pubis) najczęściej dotyka młodych dorosłych aktywnych seksualnie, ponieważ wszy łonowe przenoszone są głównie drogą płciową.

Wszawica odzieżowa

Wszawica odzieżowa (Pediculosis corporis) jest rzadziej spotykana, najczęściej dotyczy osób skrajnie zaniedbujących higienę osobistą, takich jak bezdomni czy osoby przebywające w obszarach objętych wojną. Jest związana ze złymi warunkami sanitarnymi i dużym zagęszczeniem ludzi, co ułatwia rozprzestrzenianie się pasożytów. Wszawica odzieżowa występuje głównie w umiarkowanych i zimnych regionach, gdzie noszenie grubych, nieprzewiewnych ubrań przez większą część roku sprzyja rozwojowi tego rodzaju wszy. Wszy preferują tkaniny z włókien naturalnych, takich jak bawełna czy wełna, jednak wykorzystują̨ także odzież̇ z tkanin sztucznych.

Jak można zarazić się wszawicą? Przyczyny wszawicy

Wszy spędzają całe swoje życie na ludzkim żywicielu, żywiąc się jego krwią. Nie potrafią skakać ani latać, jedynie pełzają. Kluczowe znaczenie mają więc bliskie kontakty, a także dzielenie się przedmiotami codziennego użytku. Choć przestrzeganie zasad higieny może znacząco ograniczyć ryzyko zarażenia, wszawica i tak może dotknąć każdego, niezależnie od poziomu higieny osobistej czy warunków życia.

Oto, jak można się zarazić różnymi rodzajami wszawicy:

Wszawica głowowa

Wszy głowowe przenoszą się najczęściej poprzez bezpośredni kontakt głowa-głowa. Dzieci są szczególnie narażone na zarażenie podczas wspólnych zabaw w szkole, przedszkolu czy na koloniach. Wszawica głowowa może także rozprzestrzeniać się poprzez dzielenie się nakryciami głowy, grzebieniami, szczotkami do włosów oraz innymi osobistymi przedmiotami, choć ta droga jest mniej powszechna.

Wszawica łonowa

Wszy łonowe (Pthirus pubis) są najczęściej przenoszone poprzez kontakt seksualny. Mogą one również rozprzestrzeniać się przez dzielenie się pościelą, ręcznikami czy ubraniami. Do zarażenia może dojść podczas spania w tym samym łóżku lub korzystania z tych samych przedmiotów osobistych.

Wszawica odzieżowa

Wszy odzieżowe (Pediculus humanus corporis) żyją i składają jaja w odzieży lub pościeli, przenosząc się na skórę tylko w celu żerowania. Najczęściej dotykają one osób skrajnie zaniedbujących higienę osobistą, takich jak bezdomni oraz osoby przebywające w obszarach objętych wojną. Wszy odzieżowe rozprzestrzeniają się głównie poprzez bezpośredni kontakt, ale mogą być także przenoszone przez odzież, pościel i ręczniki.

Jak wygląda wszawica?

Wszy mają różne rozmiary, od 0,5 mm do 6 mm, i różne odcienie, od białawego po brunatne. Każdy typ wszy ma swoje charakterystyczne cechy, które można zaobserwować gołym okiem.

Gnidy wyglądają jak owalne „kapsułki” przytwierdzone do włosów lub szwów odzieży.

Wszy głowowe mają wielkość 2-4,5 mm i są biało-szarawej barwy. Po nasyceniu krwią mogą stać się ciemniejsze. Jaja są owalne, przytwierdzone do nasady włosów tuż przy skórze głowy. Niewyklute jaja są brązowe, a puste – biało-transparentne. Gnidy oddalają się od skóry owłosionej głowy wraz ze wzrostem włosa, co pozwala ocenić jak dawno doszło do zakażenia (włos rośnie ok. 1 cm na miesiąc). Wszy mogą powodować pojawienie się rumieniowych grudek, nadżerek i strupów na skórze głowy, karku i za uszami.

Wszy łonowe są najmniejsze ze wszystkich wszy, bardziej okrągłe i mają wielkość około 1-2 mm. Ciało wszy łonowej jest szersze i krótsze, przypominające kształtem małego kraba. Mogą być trudne do zauważenia, chyba że są wypełnione krwią po niedawnym żerowaniu. Charakterystycznym objawem jest powstawanie tzw. plam błękitnych – niebieskawych plam na skórze w miejscach ukąszeń. Gnidy są przytwierdzone do włosów w okolicy łonowej, pach, klatki piersiowej, brzucha, brwi i rzęs.

Wszy odzieżowe są największymi spośród wszystkich wszy ludzkich, osiągającymi do 6 mm długości. Ich ciało jest spłaszczone, podobne do wszy głowowej, lecz z nieco odmiennymi proporcjami. W miejscach ukąszeń pojawiają się obrzękowe grudki i plamy, często prowadzące do powstawania wtórnych przeczosów i nadżerek. Długotrwała obecność wszy odzieżowych może prowadzić do brunatnych przebarwień i drobnych blizn na skórze. Gnidy, czyli jaja wszy, przytwierdzają się do szwów ubrań, co dodatkowo utrudnia ich usunięcie.

Jakie są objawy wszawicy?

Najbardziej charakterystycznym objawem wszawicy jest intensywne swędzenie powodowane przez reakcję nadwrażliwości na ślinę wszy. Świąd prowadzi do drapania, co może skutkować wtórnymi infekcjami bakteryjnymi. W miejscach ukąszeń wszy pojawiają się rumieniowe, swędzące grudki. W zaawansowanych przypadkach może dochodzić do powiększenia lokalnych węzłów chłonnych, które mogą stać się wrażliwe i tkliwe w dotyku.

Czytaj także: Ospa wietrzna

Wszy i ich jaja można dostrzec gołym okiem. Jaja przytwierdzają się do włosów lub tkanin i są trudne do usunięcia.

Wesz głowowa najczęściej zajmuje owłosioną skórę głowy, szczególnie okolice skroni, potylicy i za uszami. W bardziej zaawansowanych przypadkach wszy mogą również występować na karku i plecach.

Wesz łonowa występuje głównie na włosach łonowych, ale może także zajmować brwi, rzęsy, klatkę piersiową, brzuch, pachwiny i pachy. Zajęcie brwi i rzęs może powodować swędzenie lub pieczenie oczu, a powieki mogą wyglądać na zaczerwienione i podrażnione. Charakterystyczne są plamy błękitne – sinofiołkowe lub szarawo-niebieskie plamy na skórze brzucha, klatki piersiowej i ud, będące objawem krwotoku śródskórnego spowodowanego przez ukąszenia wszy. Powstają w wyniku przemiany hemoglobiny pod wpływem enzymów zawartych w ślinie wszy łonowej.

Wesz odzieżowa składa jaja w szwach odzieży, szczególnie w bieliźnie. Jaja wszy odzieżowej można znaleźć również na włosach na klatce piersiowej lub pod pachami w przypadkach dużego nasilenia wszawicy. Długotrwała wszawica odzieżowa może powodować powstanie brunatnych przebarwień oraz drobnych, odbarwionych blizenki. Ponadto, wesz odzieżowa jest wektorem chorób zakaźnych, może przenosić i powodować epidemie duru epidemicznego, duru nawrotowego i gorączki okopowej.

Wszawica u dzieci

Wszawica u dzieci jest często spotykanym problemem, a sama obecność wszy nie jest przejawem braku higieny. Najczęściej spotykana jest wszawica głowowa. Wszy szczególnie upodobały sobie przedszkolaki i uczniów szkół podstawowych, co jest związane z bliskimi kontaktami między dziećmi oraz ich częstymi interakcjami w grupach. Najczęściej dotykają dzieci w wieku od 3 do 12 lat, przy czym dziewczynki chorują częściej niż chłopcy.

 Wszawica głowowa przenosi się głównie poprzez bezpośredni kontakt głowy z głową, co jest bardzo częste wśród dzieci bawiących się razem. Dzieci często ulegają infestacji w szkole lub przedszkolu, na obozach, koloniach czy podczas wspólnych zabaw.  Możliwe jest również zakażenie pośrednie, np. przez wspólne używanie nakryć głowy, ręczników, szczotek do włosów i grzebieni.

Wszawica łonowa u dzieci, choć znacznie rzadsza niż wszawica głowowa, również może wystąpić, zwłaszcza przez kontakt z zakażonymi osobami lub przedmiotami. Chociaż wszy łonowe zazwyczaj występują w okolicach łonowych, u dzieci pojawiają się raczej na innych obszarach ciała, zwłaszcza na brwiach i rzęsach. Dzieci mogą odczuwać swędzenie lub pieczenie oczu, a powieki mogą być zaczerwienione i podrażnione, co prowadzi do ciągłego pocierania oczu przez dziecko.

Leczenie wszawicy u dzieci obejmuje stosowanie specjalnych miejscowych środków przeciw wszom dostępnych w aptekach bez recepty, np. preparatów zawierających 1% permetrynę. Ważne jest dokładne przestrzeganie instrukcji stosowania tych preparatów. Przykładową permetrynę nakłada się na wysuszone i umyte szamponem włosy, pozostawia na 10 minut, a następnie dokładnie spłukuje. Terapię należy powtórzyć po 7-10 dniach. Należy także regularnie przeglądać włosy dziecka i usuwać gnidy przy pomocy specjalnego grzebienia o gęstych zębach. Poza tym należy wykonać pranie ubrań, pościeli i ręczników w gorącej wodzie oraz dokładne czyszczenie przedmiotów codziennego.

Diagnostyka wszawicy

Diagnostyka wszawicy głowowej opiera się na stwierdzeniu obecności dorosłych wszy lub nimf we włosach. Swędzenie, ślady po ukłuciach, strupy i zaczerwienienia skóry również mogą być ważnymi wskaźnikami aktywnej infekcji. Znalezienie wyłącznie gnid (jaj wszy) może jedynie wskazywać na przebytą infekcję, ponieważ puste osłonki jaj pozostają przyczepione do włosów nawet po zakończeniu leczenia. Gnidy mogą pozostać na włosach przez tygodnie, dlatego ich obecność nie jest wystarczającym dowodem aktywnej infekcji.

W przypadku stwierdzenia wszawicy u jednego członka rodziny, wszyscy pozostali członkowie, którzy mieli kontakt z zarażoną osobą, powinni również zostać zbadani pod tym kątem.

Podstawową metodą diagnostyczną jest dokładne przeszukanie włosów i skóry głowy przy dobrym oświetleniu. Diagnostykę można przeprowadzić za pomocą specjalnych grzebieni. Przed ich użyciem, należy rozczesać włosy zwykłą szczotką lub grzebieniem, aby rozplątać włosy. Grzebień umieszcza się na czubku głowy, dotykając skóry. Przeciąga się go przez włosy od nasady aż po końce. Po każdym przeciągnięciu należy dokładnie sprawdzić, czy na grzebieniu nie ma wszy lub jaj. Całą głowę należy przeczesywać co najmniej dwukrotnie, aby zwiększyć szanse na wykrycie wszy. Wszy mogą być trudniejsze do zauważenia niż gnidy, ponieważ mogą się poruszać i ukrywać.

Wszawica – leczenie

Istnieją trzy podstawowe możliwości leczenia: wyczesywanie, zastosowanie środka do zwalczania na włosach i skórze (np. w postaci szamponu) oraz terapia doustna.

Środki takie jak benzyna, nafta, majonez czy margaryna nie powinny być stosowane do zwalczania wszy.

Pamiętaj, aby zawsze dokładnie przestrzegać zaleceń producenta stosowanych środków oraz konsultować się z lekarzem lub farmaceutą w przypadku pojawienia się wątpliwości dotyczących leczenia.

Leczenie wszawicy głowowej

W leczeniu wszawicy głowowej najczęściej stosowane są preparaty w postaci szamponów, kremów lub płynów.

• Permetryna – zabija wszy i gnidy przez porażenie układu nerwowego owadów. Preparat pozostawia się na wilgotnych włosach na 10 minut, a następnie spłukuje wodą. Po umyciu włosy należy dokładnie wyczesać. Kurację można powtórzyć po 7–10 dniach.
• Dimetykon i cyklometikon – preparaty silikonowe, które szczelnie pokrywają ciała wszy, powodując ich uduszenie i wysuszenie. Uchodzą za nietoksyczne i skuteczne. Można je stosować u małych dzieci, kobiet w ciąży oraz karmiących piersią. Preparat należy dokładnie aplikować na suche włosy, od nasady aż po same końcówki. Włosy powinny być podzielone na mniejsze pasma, aby zapewnić równomierne pokrycie. Szczególną uwagę należy zwrócić na staranne wmasowanie preparatu w skórę głowy oraz u nasady włosów. Należy go pozostawić na włosach przez 1 godzinę, po czym umyć je zwykłym szamponem, a włosy dokładnie wyczesać. Kurację można powtórzyć po 7 dniach.
• Nalewka z ziela ostróżeczki z kwasem octowym – działa owadobójczo, ale ze względu na potencjalne wchłanianie przez skórę nie jest zalecana dla kobiet w ciąży i dzieci poniżej 6. roku życia. Płyn obficie aplikuje się na głowę, po czym stosuje się okluzję w postaci folii lub czepka i pozostawia na 2–3 h; następnie włosy należy umyć zwykłym szamponem i wyczesać. Rekomenduje się powtarzanie kuracji co 10–14 dni, aż do całkowitego wyleczenia.
• Terapia doustna stosowana jest bardzo rzadko, jedynie w przypadkach oporności na inne metody leczenia. Przykładem jest iwermektyna doustna.

Gnidy i ich pozostałości należy wyczesywać gęstym grzebieniem. Najlepiej jest robić to na mokrych włosach, zwilżonych preparatami powodującymi rozpuszczenie „kleju” przytwierdzającego gnidę. Sprawdzonym środkiem jest roztwór octu i wody w proporcji 1:2.

Szczotki, grzebienie, nakrycia głowy, pościel i inne przedmioty mające kontakt z włosami należy umyć w gorącej wodzie (≥ 66°C) i suszyć w suszarce przez 15 minut, a następnie przechowywać w zamkniętym plastikowym worku przez 2 tygodnie.

Leczenie wszawicy łonowej

Wszy łonowe są podatne na środki stosowane w leczeniu wszawicy głowowej. Zalecanym sposobem leczenia jest stosowanie balsamu lub kremu na skórę. Można zastosować permetrynę w postaci 5% kremu – preparat pozostawia się na 8 godzin, a następnie zmywa. W przypadku wszy na brwiach i rzęsach, zaleca się wielokrotne stosowanie wazeliny kosmetycznej oraz mechaniczne usuwanie martwych gnid, ewentualnie można używać maści ocznej zawierającej 0,25% fizostygminę. W przypadku wszawicy łonowej zaleca się golenie zajętych okolic, co ułatwia usunięcie wszy i gnid, a także dezynfekcję odzieży, pościeli i ręczników.

Leczenie wszawicy odzieżowej

Leczenie wszawicy odzieżowej obejmuje dezynfekcję odzieży poprzez pranie w gorącej wodzie i prasowanie gorącym żelazkiem, zwracając przy tym szczególną uwagę na szwy. Odzież warto przechowywać w zamkniętych plastikowych workach przez kilka następnych tygodni. Można zastosować permetrynę w postaci 5% kremu – preparat pozostawia się na ciele przez 8 godzin, a następnie zmywa.

Powikłania wszawicy

Wszawica, choć zazwyczaj nie stanowi poważnego zagrożenia dla zdrowia, może prowadzić do powikłań, zwłaszcza jeśli nie zostanie odpowiednio wyleczona. Komplikacje te wynikają głównie z intensywnego drapania, które może prowadzić do uszkodzenia skóry i wtórnych infekcji. Należą do nich:

• Zliszajowacenie, czyli wtórne zakażenie bakteryjne
• Zmiana koloru skóry, przebarwienia w miejscach intensywnego drapania
• Wesz odzieżowa sprzyja rozprzestrzenianiu się chorób zakaźnych, ponieważ może przenosić bakterie wywołujące choroby takie jak dur epidemiczny, dur nawrotowy i gorączka okopowa.

Aby zminimalizować ryzyko powikłań wszawicy, należy szybko zareagować na objawy – niezwłocznie rozpocząć leczenie przy pierwszych oznakach wszawicy. Ponadto konieczne jest przestrzeganie zaleceń dotyczących leczenia i dokładnie stosowanie się do instrukcji producenta środka leczniczego. Warto jak najmocniej starać się unikać drapania, a w przypadku nasilonych objawów lub braku skuteczności leczenia – skonsultować się z lekarzem.

Jak zapobiegać wszawicy? Profilaktyka

Aby skutecznie zapobiegać rozprzestrzenianiu się wszawicy, zwłaszcza w środowiskach takich jak szkoły czy przedszkola, niezbędne jest wdrożenie odpowiednich działań profilaktycznych. Przedstawimy w punktach praktyczne wskazówki, które warto wprowadzić w życie.

1. Regularne mycie włosów – chociaż mycie włosów samo w sobie nie zapobiega wszawicy, utrzymanie higieny osobistej i regularne kontrolowanie skóry głowy może pomóc w szybkim wykryciu wszy.
2. Codzienne czesanie włosów
3. Systematyczne mycie szczotek, grzebieni i gumek do włosów
4. Związywanie długich włosów – na wyjazdach wakacyjnych warto upinać dzieciom długie włosy.  Spinanie włosów jest zalecane również podczas aktywności, które wiążą się z bliskim kontaktem z innymi, takich jak treningi sportowe, zajęcia edukacyjne lub grupowe formy rekreacji.
5. Regularne kontrole – rodzice i opiekunowie powinni regularnie sprawdzać włosy dzieci, szczególnie po powrotach z miejsc, gdzie ryzyko jest wyższe (np. obozy letnie, wycieczki szkolne).
6. Przestrzeganie podstawowych zasad higieny, utrzymywanie ciała w czystości i częste pranie odzieży
7. Unikanie bliskiego kontaktu głowa do głowy – wszy przenoszą się głównie przez bezpośredni kontakt głowa do głowy. W miarę możliwości należy unikać takich kontaktów, szczególnie w miejscach, gdzie wszy są powszechne, czyli w szkołach i przedszkolach.
8. Unikanie dzielenia się przedmiotami osobistymi – rodzice powinni nauczyć dzieci, aby nie dzieliły się przedmiotami osobistymi, takimi jak grzebienie, szczotki, czapki, szaliki, poduszki i akcesoria do włosów. Wszawica najczęściej przenosi się poprzez bezpośredni kontakt lub używanie tych samych przedmiotów.
9. Używanie wyłącznie własnych przyborów higienicznych do pielęgnacji skóry i włosów, szczotek, grzebieni.
10. Unikanie zatłoczonych miejsc, w których standardy higieny są niskie.
11. Wczesna reakcja na wykrycie wszawicy – w przypadku wykrycia wszawicy, konieczne jest natychmiastowe podjęcie działań mających na celu usunięcie wszy i ich jaj, jak również sprawdzenie, czy wszy są obecne u innych osób, z którymi miało się bliski kontakt. Rodzice powinni także powiadomić opiekunów wszystkich dzieci, z którymi ich dziecko miało styczność.

Szampony oraz inne preparaty przeciw wszom nie chronią przed zakażeniem i nie powinny być używane w celach profilaktycznych.

Krótkie podsumowanie

1. Wszawica to pasożytnicza choroba wywoływana przez wszy. Choć nie jest związana z poważnymi zagrożeniami dla zdrowia, może powodować znaczny dyskomfort.
2. Wszawica najczęściej przenosi się przez bezpośredni kontakt, a także przez dzielenie się przedmiotami osobistymi.
3. Głównymi objawami wszawicy są intensywne swędzenie, grudki na skórze oraz widoczne jaja (gnidy) przyczepione do włosów.
4. Leczenie wszawicy obejmuje stosowanie specjalnych szamponów i płynów przeciw wszom, dokładne wyczesywanie włosów oraz pranie w wysokiej temperaturze odzieży i pościeli.
5. Aby zapobiec nawrotom wszawicy, ważne jest regularne sprawdzanie głowy, unikanie dzielenia się osobistymi przedmiotami oraz edukacja na temat higieny osobistej w środowisku domowym i szkolnym.

Bibliografia

• Współczesna dermatologia tom 1. Red. Rudnicka, Lidia; Olszewska, Małgorzata; Rakowska, Adriana; Sar-Pomian, Marta . Warszawa: PZWL Wydawnictwo Lekarskie, 2022, 374 s. ISBN 978-83-01-22653-4
• Jabłońska, Stefania; Majewski, Sławomir. Choroby skóry i choroby przenoszone drogą płciową. Red. . Warszawa: PZWL Wydawnictwo Lekarskie, 2013, 528 s. ISBN 978-83-200-4707-3
• Dermatologia i choroby przenoszone drogą płciową. Red. Nowicki, Roman J.; Majewski, Sławomir . : PZWL Wydawnictwo Lekarskie, 2019, 351 s. ISBN 978-83-200-5928-1
• Dagrosa, A. T. & Elston, D. M. What’s eating you? head lice (Pediculus humanus capitis). Cutis 100, 389–392 (2017).
• Nolt, D., Moore, S., Yan, A. C., Melnick, L., & COMMITTEE ON INFECTIOUS DISEASES, COMMITTEE ON PRACTICE AND AMBULATORY MEDICINE, SECTION ON DERMATOLOGY. Head Lice. Pediatrics 150, e2022059282 (2022).