USG tętnic dogłowowych – na czym polega, jakie tętnice ocenia oraz co można nim wykryć?

Badanie ultrasonograficzne tętnic dogłowowych jest najczęściej stosowaną metodą obrazowania tętnic szyjnych i kręgowych. To bezpieczny i pozbawiony bólu sposób na szybką i dokładną ocenę stanu naczyń krwionośnych. Na czym dokładnie polega USG? Kiedy warto się na nie zgłosić? I czy trzeba się do niego specjalnie przygotować? Na te oraz inne istotne pytania odpowiemy w poniższym artykule.

Czym jest badanie ultrasonograficzne (w skrócie USG)? 

Badanie ultrasonograficzne (USG) to nieinwazyjna metoda obrazowania, która wykorzystuje fale ultradźwiękowe do uwidocznienia struktur wewnątrz ciała. Jest powszechnie stosowaną i bezpieczną technika pozwalającą na wizualizację narządów, określenie ich rozmiarów, głębokości położenia, obserwację w przekroju oraz oglądanie narządów w ruchu. Badanie jest przeprowadzane za pomocą urządzenia zwanego ultrasonografem.

Badanie USG Doppler umożliwia ocenę przepływu krwi w naczyniach krwionośnych oraz pozwala na monitorowanie ich stanu. Opiera się na pomiarze i ocenie przepływu krwi dzięki odbiciu fal ultradźwiękowych od poruszających się krwinek czerwonych.

Na czym polega badanie USG tętnic dogłowowych? Jakie tętnice ocenia? 

USG tętnic dogłowowych pozwala na ocenę dostępnych badaniu odcinków tętnic szyjnych wspólnych, tętnic szyjnych wewnętrznych i zewnętrznych oraz tętnic kręgowych. W przypadku podejrzenia zespołu podkradania badanie poszerza się o ocenę tętnic podobojczykowych.

W trakcie badania ultrasonograficznego analizuje się morfologię (czyli wygląd) naczyń, a także przedstawia, w jaki sposób przepływa przez nie krew. Do oceny ultrasonograficznej wyżej wymienionych naczyń używa się głowicy naczyniowej o częstotliwości 7-10 MHz.

W trakcie przeprowadzania badania USG, nieszkodliwe dla organizmu fale ultradźwiękowe przenikają przez różne tkanki w organizmie i odbijają się od wewnętrznych struktur (takich jak naczynia czy narządy), co skutkuje utworzeniem obrazów na ekranie monitora aparatu. Podczas rozchodzenia w tkankach, fale ultradźwiękowe ulegają różnym zjawiskom, takim jak odbicie, załamanie, ugięcie, rozproszenie i absorpcja. Aby uniknąć odbicia fal ultradźwiękowych przez powietrze, używa się bezbarwnych, bezwonnych żeli.

Podczas badania USG Doppler emitowane fale ultradźwiękowe odbijają się od krwinek czerwonych poruszających się w naczyniach krwionośnych. Jednocześnie rejestrowane są zmiany częstotliwości dźwięków odbitych. Zjawisko to określane jest jako efekt Dopplera. Pozyskane dane są następnie przekształcane w obrazy lub wykresy, prezentujące kierunek i prędkość przepływu krwi.

Etapy badania USG tętnic dogłowowych

Badanie ultrasonograficzne tętnic dogłowowych składa się z trzech etapów. Obejmuje ocenę naczyń w prezentacji B-mode w płaszczyźnie poprzecznej i podłużnej, badanie dopplerowskie znakowane kolorem oraz badanie z użyciem dopplera spektralnego. Oceniana jest zarówno prawa, jak i lewa strona.

Badanie w prezentacji B służy przede wszystkim zlokalizowaniu naczyń, ocenie ich morfologii oraz przebiegu. 

Badanie dopplerowskie znakowane kolorem dostarcza istotnych informacji na temat obecności przepływu krwi, stopnia wypełnienia naczynia i odcinkowych zmian charakteru przepływu. Odgrywa szczególnie ważną rolę zwłaszcza w przypadku tętnic kręgowych, których wymiary są niewielkie.

Badanie z użyciem doplera spektralnego umożliwia ocenę prędkości, kierunku i charakteru przepływu.

Jakie są zalety badania ultrasonograficznego tętnic dogłowowych? 

Badanie USG tętnic dogłowowych cieszy się długą listą zalet:

• Jest bezpieczne dla pacjenta – dotychczas nie stwierdzono, aby badania ultrasonograficzne miały szkodliwe następstwa dla organizmu człowieka.
• Umożliwia bezpośrednią wizualizację morfologii zmian w naczyniach i pomiar przepływu krwi.
• Nie używa promieniowania rentgenowskiego i jonizującego.
• Jest nieinwazyjne i bezbolesne.
• Badania trwa krótko.
• Wynik badania jest dostępny natychmiastowo.
• Do badania nie trzeba się specjalnie przygotowywać.
• Badanie można powtarzać wielokrotnie bez ryzyka dla zdrowia pacjenta, co umożliwia monitorowanie zmian w czasie i ocenę skutków leczenia.

Jakie są ograniczenia badania ultrasonograficznego tętnic dogłowowych?

Pomimo licznych zalet, badanie ultrasonograficzne tętnic szyjnych posiada kilka ograniczeń:

• Jest techniką zależną od umiejętności, w związku z czym wykonanie badania i interpretacja wyników mogą zależeć od doświadczenia osoby je przeprowadzającej.
• Badanie jest zależne także od klasy i parametrów technicznych danego aparatu ultrasonograficznego.
• Mogą pojawić się rozbieżności interpretacyjne w ocenie obrazów przez różnych lekarzy wykonujących badanie.
• Trudności w uwidocznieniu początkowego odcinka tętnicy kręgowej i brak możliwości jej oceny w miejscu przejścia przez wyrostki poprzeczne kręgosłupa
• Trudności w ocenie tętnic kręgowych przy współwystępowaniu zmian zwyrodnieniowych w kręgosłupie szyjnym
• Dokładność badania jest zmniejszona w przypadku krętego przebiegu naczyń, wysokich rozwidleń naczyń, przy nadmiernie zwapniałych zmianach miażdżycowych i w otyłości.
• Przyczynami trudności w ocenie tętnic szyjnych mogą być również zaburzenia rytmu serca i tętniakowate poszerzenia naczyń u osób starszych.

Niemniej jednak, pomimo istniejących ograniczeń, badanie ultrasonograficzne tętnic dogłowowych nadal pozostaje niezmiernie wartościowym narzędziem diagnostycznym do oceny stanu naczyń oraz wykrywania w nich zmian.

Jakie elementy ocenia badanie USG tętnic dogłowowych? 

Wykonanie badania USG tętnic dogłowowych umożliwia:

1. Ocenę naczyń

• Ocenę przebiegu, lokalizacji i średnicy tętnic
• Ocenę wyglądu ściany naczynia – grubość, obecność patologicznych zmian
• Ocenę grubości kompleksu błona wewnętrzna-błona środkowa (z ang. intima-media complex – IMC) – dzięki temu parametrowi można wykryć nawet wczesne zmiany morfologiczne w obrębie naczyń
• Ocenę stopnia zwężenia naczynia

2. Ocenę zmian

• Wykrycie i charakterystykę zmian miażdżycowych – lokalizacja, rozmiar, wygląd, zaawansowanie zmian, jednorodność, charakterystyka powierzchni, echogeniczność, obecność owrzodzeń
• Wykrycie obecności zmian niemiażdżycowych – takich jak rozwarstwienie, dysplazja włóknisto-mięśniowa, zmiany popromienne

3. Ocenę przepływów 

• Ocenę przepływu krwi – charakteru, kierunku, prędkości w skurczu i rozkurczu
• Ocenę następstw hemodynamicznych (czyli związanych z krążeniem krwi w organizmie) zespołów podkradania tętnic podobojczykowych 
• Ocena hemodynamicznych następstw ucisku kostnego
• Wykrycie wstecznego przepływu krwi w tętnicy kręgowej – może to sugerować zespół podkradania bądź zwężenie początkowego odcinka tętnicy podobojczykowej lub pnia ramienno-głowowego

Kiedy warto wykonać badanie USG tętnic dogłowowych? 

Badanie ultrasonograficzne tętnic dogłowowych jest skuteczną metodą wczesnego wykrywania i monitorowania schorzeń naczyniowych. Umożliwia identyfikację stopnia zwężenia naczynia, obecność blaszek miażdżycowych i zmian niemiażdżycowych, a także wykrywanie anatomicznych nieprawidłowości czy zmian w przepływie krwi. W związku z czym warto je wykonać w przedstawionych poniżej sytuacjach. 

Kiedy wykonuje się badanie ultrasonograficzne tętnic dogłowowych?

• Gdy wystąpiły objawy neurologiczne udaru mózgu lub przemijającego ataku niedokrwiennego mózgu (TIA) – takie jak niedowłady, porażenia, zaburzenia czucia, świadomości, równowagi, widzenia
• U osób ze zwiększonym ryzykiem rozwoju miażdżycy i chorób sercowo-naczyniowych – u chorych na cukrzycę, nadciśnienie tętnicze, z zaburzeniami lipidowymi, z niewydolnością nerek
• Gdy w rodzinie występują przypadki miażdżycy, udaru mózgu, zawału serca
• U osób palących papierosy
• U osób z chorobą wieńcową 
• Gdy lekarz wysłuchał stetoskopem szmer nad tętnicą szyjną
• Po uderzeniach i urazach okolicy szyi
• Po przebytych nowotworach głowy lub szyi leczonych radioterapią
• U osób kwalifikowanych do dużych zabiegów chirurgicznych, w tym operacji kardiochirurgicznych
• W celu kwalifikacji do zabiegów rewaskularyzacyjnych tętnic szyjnych i kręgowych
• W celu monitorowania tętnic po zabiegach naczyniowych, takich jak endarterektomia tętnic szyjnych (CEA) czy stentowanie tętnic szyjnych (CAS) – służy do oceny efektów leczenia, wykrycia zwężeń nawrotowych, oceny postępu zmian miażdżycowych w pozostałych naczyniach 
• U osób z objawami niewydolności kręgowo-podstawnej – takimi jak omdlenia, zaburzenia widzenia, zaburzenia równowagi, zawroty głowy, szumy uszne

Jakie choroby można wykryć badaniem USG tętnic dogłowowych?

Badanie ultrasonograficzne stanowi wartościowe źródło informacji w diagnozowaniu i monitorowaniu schorzeń takich jak:

• Zaburzenia przepływu w następstwie ucisku kostnego – np. w przebiegu zmian zwyrodnieniowych kręgosłupa
• Samoistne lub pourazowe rozwarstwienia tętnic szyjnych i kręgowych
• Kręgowo-podobojczykowe zespoły podkradania
• Wieńcowo-podobojczykowe zespoły podkradania 
• Zespół górnego otworu klatki piersiowej
• Niewydolność kręgowo-podstawna 
• Choroby zastawki aortalnej, takie jak zwężenie czy niedomykalność 
• Miażdżyca
• Zwężenia tętnic szyjnych i kręgowych – dodatkowo ocenia się ryzyko udaru mózgu związanego ze zwężeniem
• Popromienne zwężenie tętnic 
• Zwężenia tętnic o innej przyczynie – zmiany zapalne, pourazowe, rozwarstwienia, zakrzepica, ucisk z zewnątrz, wady wrodzone, nieprawidłowy przebieg 
• Restenoza (nawrót zwężenia) tętnicy po zabiegu naczyniowym leczącym jej zwężenie
• Niedrożność naczynia
• Poszerzenia i tętniaki tętnic szyjnych i kręgowych
• Dysplazja włóknisto-mięśniowa
• Choroba Takayasu 

Czy istnieją przeciwwskazania do badania USG tętnic dogłowowych?

Badanie ultrasonograficzne tętnic dogłowowych jest bezpieczne i nie ma żadnych przeciwwskazań do jego przeprowadzenia. Może być zastosowane u każdego pacjenta. W przypadku obecności świeżych ran lub oparzeń w okolicach szyi, wykonanie badania może być utrudnione. Wówczas decyduje się o przeprowadzeniu go w innym terminie.

Jak często należy powtarzać badanie USG tętnic dogłowowych?

Badanie USG tętnic dogłowowych można przeprowadzać tak często, jak zachodzi na to potrzeba. Zazwyczaj zaleca się coroczną kontrolę dla osób z grupy ryzyka, do której należą m.in. palacze papierosów, osoby z otyłością, nadciśnieniem tętniczym czy zaburzeniami lipidowymi. W sytuacji, gdy do objawów z poprzedniego badania dołączają się nowe lub wcześniejsze objawy nasilają, zaleca się niezwłoczne powtórzenie badania.

Jak się przygotować do badania USG tętnic dogłowowych? 

Badanie ultrasonograficzne tętnic dogłowowych jest proste, szybkie i nie wymaga szczególnego przygotowania ze strony pacjenta. Nie jest konieczne bycie na czczo, co oznacza, że możne spożywać posiłki i napoje zgodnie ze swoim codziennym rytmem. 

Zalecamy założenie wygodnej odzieży, w której łatwo jest odsłonić obszar szyi i obojczyków, zdjęcie biżuterii noszonej na szyi oraz długich kolczyków, a także spięcie włosów. Warto mieć przy sobie wyniki wcześniejszych badań, zwłaszcza te, które były przeprowadzane w celu diagnozowania danego schorzenia. Przed badaniem nie należy nakładać kremów ani balsamów na obszar szyi, ponieważ mogą nieco utrudnić przebieg badania i wpłynąć na jego dokładność.

Jaki jest przebieg badania USG tętnic dogłowowych? 

W jakiej pozycji się je wykonuje?

Zazwyczaj pacjent jest proszony, aby leżał na plecach, z głową lekko odchyloną do tyłu i obróconą w kierunku przeciwnym do strony poddawanej badaniu. Taka pozycja ma na celu maksymalizację ekspozycji i ułatwienie dostępu do dalszych odcinków tętnic szyjnych wewnętrznych i zewnętrznych. Ewentualnie, badanie można również przeprowadzić, gdy pacjent znajduje się w pozycji półleżącej. W przypadku osób o krótszej szyi, może być korzystne podłożenie wałka pod ich ramiona, o ile taka pozycja jest tolerowana. Jeśli nie, sugeruje się pozycję siedzącą. Odcinki szyjne tętnic kręgowych bada się przy takim samym ułożeniu i za pomocą tych samych głowic, co tętnice szyjne. 

W przypadku występowania objawów sugerujących ucisk kostny kręgosłupa na tętnice kręgowe (np. w przebiegu zmian zwyrodnieniowych kręgosłupa) należy ocenić́ w nich przepływy podczas zmian ułożenia głowy. Pacjent może być poproszony o skręcanie głowy na boki oraz odchylanie jej do przodu i do tyłu, zazwyczaj w pozycji leżącej, aby umożliwić ocenę przepływu w tętnicy kręgowej podczas modyfikacji położenia głowy.

Czasem lekarz podejmuje decyzję o ocenie tętnicy podstawnej. Do tego badania pacjent leży na brzuchu z brodą przyciśniętą do mostka. W tej pozycji możliwe jest również zbadanie końcowych odcinków tętnic kręgowych.

Jak przebiega i ile trwa badanie USG tętnic dogłowowych?

W trakcie przeprowadzania badania, lekarz zajmuje pozycję za głową pacjenta lub obok niego. Na obszarze szyi, gdzie znajdują się tętnice, aplikowany jest żel, który ułatwia przewodzenie fal ultradźwiękowych. Lekarz umieszcza na skórze i przesuwa po szyi małą głowicę liniową o częstotliwości 5-7 MHz, która emituje fale ultradźwiękowe i rejestruje ich odbicia.

Zarejestrowane fale ultradźwiękowe są przetwarzane na obrazy tętnic, które są wyświetlane na ekranie monitora. Lekarz dokładnie ocenia budowę naczyń, przepływy krwi oraz potencjalne nieprawidłowości podczas badania (takie jak np. blaszki miażdżycowe). Pacjent może zostać poproszony o zmianę pozycji lub tymczasowe wstrzymanie oddechu na kilka sekund.

Badanie USG tętnic dogłowowych nie boli. Jest proste, szybkie i bezpieczne. Trwa zazwyczaj od 10 do 30 minut i nie wymaga znieczulenia.

Jakie wyniki badania USG tętnic dogłowowych są prawidłowe?

Wynik badania ultrasonograficznego tętnic dogłowowych jest rezultatem wielu składowych, takich jak obecność zwężeń naczyń, zaburzeń przepływu krwi czy współistnienia anomalii i rozwiniętego krążenia obocznego. Interpretację tych wyników przeprowadza lekarz, który bierze pod uwagę indywidualne cechy pacjenta, czynniki ryzyka oraz obecność ewentualnych objawów klinicznych. Dopiero po łącznym uwzględnieniu tych elementów możliwe jest postawienie rozpoznania.

Tętnice szyjne

Prawidłowe tętnice charakteryzują się regularnym, okrągłym przekrojem poprzecznym. Nie ulegają kompresji podczas uciskania ich głowicą.

Prawidłowa grubość kompleksu błona wewnętrzna – błona środkowa (IMC) u dorosłych wynosi średnio 0,6 mm u kobiet i 0,7 mm u mężczyzn, przy czym wzrasta wraz z wiekiem. Wartości przekraczające te normy mogą sygnalizować obecność zmian miażdżycowych w ścianie tętnicy.

Prawidłowe wyniki wskazują na brak istotnych zmian miażdżycowych i zwężeń tętnic.

Prawidłowy przepływ w tętnicy szyjnej wspólnej, wewnętrznej i zewnętrznej jest laminarny i pulsacyjny. Kierunek przepływu jest taki sam w trakcie całego cyklu pracy serca. Natomiast w opuszce tętnicy szyjnej i w rozgałęzieniach tętnic przepływ charakteryzuje się występowaniem turbulencji. 

Tętnice kręgowe

Suma średnic tętnic kręgowych wynosi zwykle około 6 mm. U jednej czwartej osób zdrowych stwierdza się różnicę w szerokości tętnicy kręgowej prawej i lewej – jest to wariant normy. Często lewa tętnica kręgowa jest nieco większa od prawej.

Prawidłowy przepływ w tętnicy kręgowej jest stale jednokierunkowy, dogłowowy. Warunkuje to nieprzerwane zaopatrywanie mózgu w krew, niezależnie do fazy skurczu serca. 

Dopuszcza się niewielką asymetrię prędkości przepływu, bowiem po stronie lewej tętnica kręgowa często ma nieco większy wymiar, co ma wpływ na zmianę prędkości przepływu.

Asymetrię prędkości przepływu różnicuje się między jednostronnym zwężeniem i hipoplazją tętnicy kręgowej. Średnica tętnicy kręgowej, która wynosi mniej niż 2 mm, może świadczyć o jej hipoplazji.

Kto daje skierowanie na badanie USG tętnic dogłowowych?

Skierowanie na badanie ultrasonograficzne tętnic dogłowowych może być wystawione przez lekarzy różnych specjalności, zależnie od powodów, dla których badanie jest zlecane. Wystawiają je między innymi lekarze rodzinni, kardiolodzy, neurolodzy czy chirurdzy naczyniowi. Skierowanie umożliwia pacjentowi bezpłatne przeprowadzenie badania w ramach Narodowego Funduszu Zdrowia (NFZ).

Badanie to może być wykonane także prywatnie, bez konieczności posiadania skierowania. W takim przypadku pacjent ponosi koszty badania, które mogą się różnić w zależności od placówki i specjalisty.

Podsumowanie 

1. USG tętnic dogłowowych to bezpieczne i nieinwazyjne badanie obrazowe, które umożliwia ocenę stanu tętnic szyjnych i kręgowych.
2. Badanie pozwala na ocenę morfologii naczyń i przepływu krwi.
3. Badanie ultrasonograficzne nie wykorzystuje promieniowania rentgenowskiego ani jonizującego, co oznacza, że jest w pełni bezpieczne dla pacjenta.
4. Badanie ultrasonograficzne tętnic dogłowowych trwa krótko i nie wymaga specjalnego przygotowania. Nie jest konieczne bycie na czczo przed jego przeprowadzeniem.
5. Badanie USG tętnic dogłowowych jest bezbolesne.
6. Przeważnie badanie jest przeprowadzane w pozycji leżącej, czasami w pozycji półleżącej, z głową odchyloną do tyłu i lekko obróconą w bok.
7. Badanie jest dostępne zarówno na NFZ w ramach publicznej opieki zdrowotnej, jak i prywatnie, bez konieczności posiadania skierowania od lekarza.

Bibliografia 

• Radiologia. Diagnostyka obrazowa rtg tk usg i mr. Red. Pruszyński, Bogdan; Cieszanowski, Andrzej . Warszawa: PZWL Wydawnictwo Lekarskie, 2014, 774 s. ISBN 978-83-2004-772-1
• Interna Szczeklika 2020. Red. Prow. Piotr Gajewski, Wyd. 11, Kraków: Wydawnictwo Medycyna Praktyczna, 2020, ISBN 978-83-7430-628-7
• Baron Jan, Pilch-Kowalczyk Joanna : (eds.) Podstawy badania ultrasonograficznego, 2021, Śląski Uniwersytet Medyczny w Katowicach, ISBN 978-83-7509-433-6, 36 s. DOI:10,47590/sum.9788375094336
• Kunicka, K. & Bieniaszewski, L. Ocena ultrasonograficzna tętnic domózgowych. Chor. Serca Naczyń 2, 102–106 (2005).
• Madycki, Grzegorz, Gabriel, Marcin and Pawlaczyk, Katarzyna.”Zalecenia dotyczące wykonywania badań USG dupleks dopler tętnic szyjnych i kręgowych Polskiego Towarzystwa Chirurgii Naczyniowej.”. Kardiologia Polska 3(2014) 288-309 .
• Mizia-Stec, K., Haberka, M. & Gąsior, Z. Elementarz echokardiograficzny: ultrasonografia tętnic szyjnych i kręgowych. (2009).
• Elwertowski, M. & Małek, G. Standardy badań ultrasonograficznych Polskiego Towarzystwa Ultrasonograficznego – aktualizacja. Badanie zewnątrzczaszkowych odcinków tętnic szyjnych oraz kręgowych. J. Ultrason. 14, 179–191 (2014).
• Dorobisz, A. T. & Herfurt, W. Zespół kręgowo-podstawny i inne patologie tętnic kręgowych w ocenie dopplerowskiej. Udar Mózgu Probl. Interdyscyplinarne 3, 35–40 (2001).
• Buckenham, T. M. & Wright, I. A. Ultrasound of the extracranial vertebral artery. Br. J. Radiol. 77, 15–20 (2004).