Nudności i wymioty – przyczyny, objawy, leczenie

Nudności i wymioty to powszechne w medycynie, uciążliwe dolegliwości, które są reakcją organizmu na szeroki zakres bodźców. Mogą mieć źródło w fizjologicznych mechanizmach obronnych, ale i wskazywać również na poważniejsze problemy zdrowotne. W niniejszym artykule przyjrzymy się bliżej m.in. przyczynom występowania nudności i wymiotów, ich potencjalnym skutkom dla organizmu oraz metodom, jak sobie z nimi radzić.

Spis treści:

1. Jak powstają nudności i wymioty?
2. Jakie są przyczyny nudności i wymiotów?
3. Diagnostyka przyczyn
4. Co pomaga na nudności i wymioty?
5. Jakie są powikłania?
6. Jakie inne objawy mogą towarzyszyć nudnościom i wymiotom?
7. Nudności i wymioty w ciąży
   1. Dlaczego mdli w ciąży?
   2. Jak poradzić sobie z nudnościami i wymiotami w ciąży?
   3. Niepowściągliwe wymioty ciężarnych
8. Podsumowanie

Jak powstają nudności i wymioty?

Nudności są niebolesnym uczuciem potrzeby zwymiotowania. W niektórych przypadkach, nudności mogą prowadzić do wymiotów, czyli gwałtownego wyrzucania treści żołądka przez usta w wyniku silnych skurczów mięśni. Nudności i wymioty mogą występować razem lub niezależnie od siebie.

Wymioty stanowią reakcję obronną organizmu mającą na celu usunięcie potencjalnie niebezpiecznych lub szkodliwych substancji z układu pokarmowego. Są złożonym procesem, w którym mają swój udział różne części organizmu, w tym żołądek, przełyk, mięśnie brzucha i przepona.

Proces wymiotowania zazwyczaj rozpoczyna się od odczuwania nieprzyjemnych wrażeń w obrębie żołądka, takich jak uczucie nudności czy dyskomfort. Następnie impulsy nerwowe są przekazywane do ośrodka wymiotnego w mózgu, który inicjuje sekwencję wydarzeń prowadzących do samego aktu wymiotowania.  Nudności i wymioty powstają w wyniku pobudzenia różnych struktur ośrodkowego układu nerwowego, takich jak rdzeń przedłużony i dno komory IV.

Ośrodek wymiotny znajduje się w rdzeniu przedłużonym. Otrzymuje on bodźce z różnych miejsc organizmu, w tym narządów i ucha wewnętrznego. Dno komory IV odgrywa istotną rolę szczególnie w aspekcie obrony organizmy przed szkodliwymi substancjami.

W mięśniach żołądka i jelit zachodzą skurcze, a jednocześnie zwierają się mięśnie przepony, prowadząc do zwiększenia ciśnienia w jamie brzusznej i wywołując wyrzut treści żołądkowej do przełyku i następnie na zewnątrz organizmu.

Jakie są przyczyny nudności i wymiotów?

Nudności i wymioty mogą pojawić się w odpowiedzi zarówno na czynniki fizjologiczne, jak i patologiczne. Ostre objawy zazwyczaj są reakcją na zatrucia i szkodliwe substancje, a przewlekłe zwykle świadczą o chorobach przewodu pokarmowego i innych narządów, jednak nie jest to regułą. Poniżej przedstawiamy listę, która – mimo że obszerna – nadal nie zawiera wszystkich możliwych przyczyn.

Przyczyny fizjologiczne:

• Ciąża
• Bodźce zapachowe, smakowe, wzrokowe

Przyczyny patologiczne:

• Choroby endokrynologiczne – kwasica ketonowa, przełom nadnerczowy, przełom tarczycowy, nadczynność i niedoczynność przytarczyc
• Choroby trzustki – OZT, nowotwory trzustki
• Choroby wątroby – zapalenie wątroby, marskość wątroby, niewydolność wątroby
• Choroby układu moczowego – kolka nerkowa, mocznica, odmiedniczkowe zapalenie nerek
• Choroby gastroenterologiczne – zatrucie pokarmowe, nadwrażliwość pokarmowa, zespół jelita drażliwego, choroba wrzodowa + zapalenie wyrostka robaczkowego
• Choroby dróg żółciowych – zapalenie pęcherzyka żółciowego, kolka żółciowa
• Leki – cytostatyki, opioidy, digoksyna, niesteroidowe leki przeciwzapalne
• Alkohol, nikotyna
• Choroby OUN – migrena, guzy mózgu, neuroinfekcje, krwawienie wewnątrzczaszkowe
• Choroby błędnika – nowotwory, zapalenia, choroba Meniere’a, choroba lokomocyjna, choroba morska
• Choroby psychiczne – depresja, anoreksja, bulimia
• Inne – zawał serca, niewydolność serca, hipotensja, przewlekłe głodzenie, ostra porfiria przerywana, radioterapia, chemioterapia, zespół żyły głównej górnej, hiperwitaminoza A lub D, astma oskrzelowa, przełom nadciśnieniowy
• Infekcje – wirusy (na przykład wirusy grypy żołądkowej) oraz bakterie (takie jak Salmonella czy E. coli) mogą wywołać infekcje żołądkowo-jelitowe, które objawiają się nudnościami, wymiotami, bólami brzucha i biegunką.

Jakie inne objawy mogą towarzyszyć nudnościom i wymiotom?

Nudnościom mogą towarzyszyć takie objawy jak bladość, potliwość, ślinotok, hipotensja, bradykardia, z których większość wynika z pobudzenia układy przywspółczulnego.

Jeśli w wymiotach występuje świeża krew lub tzw. „fusy”, należy pilnie zgłosić się do lekarza. Świadczą o krwawieniu z przełyku, żołądka lub dwunastnicy. Są objawem mogącym wskazywać na poważne problemy zdrowotne (m.in. takie jak owrzodzenia, nadżerki, nowotwory, pęknięcie żylaków, skazę krwotoczną) i wymagają natychmiastowej oceny przez lekarza i leczenia.

Diagnostyka przyczyn

Diagnostyka nudności i wymiotów obejmuje szereg kroków mających na celu zidentyfikowanie przyczyny tych dolegliwości. Proces diagnostyczny może różnić się w zależności od indywidualnych cech pacjenta oraz towarzyszących objawów.

W zależności od podejrzewanej przyczyny, lekarz może zlecić badania krwi, moczu lub kału. Te badania mogą pomóc w identyfikacji ewentualnych infekcji, zaburzeń metabolicznych czy innych czynników. W niektórych przypadkach, gdy istnieje podejrzenie poważniejszych problemów w układzie pokarmowym, lekarz może zlecić badania obrazowe, takie jak tomografia komputerowa (TK) czy ultrasonografia (USG) brzucha. Jeśli istnieje podejrzenie choroby układu pokarmowego, takiej jak wrzód żołądka czy zapalenie trzustki, lekarz może zalecić endoskopię, czyli wprowadzenie cienkiego, giętkiego narzędzia (endoskopu) przez jamę ustną lub odbyt w celu oglądania wnętrza przewodu pokarmowego. Wykonuje się też RTG klatki piersiowej, jamy brzusznej, badanie przełyku z użyciem środka kontrastowego, czy MR czaszki.

Co pomaga na nudności i wymioty?

Leczenie koncentruje się na leczeniu choroby podstawowej i łagodzeniu objawów za pomocą środków przeciwwymiotnych i prokinetycznych.

W leczeniu objawowym stosuje się m.in. leki antyhistaminowe (takie jak cyklizyna, difenhydramina, dimenhydrynat, prometazyna i inne), antagonisty receptora 5-HT3 (np. ondansetron), leki prokinetyczne (np. metoklopramid). Pomocny może być też ekstrakt z kłącza imbiru.

W niektórych przypadkach mogą pomóc modyfikacje diety, takie jak spożywanie lekkich posiłków, unikanie tłustych i ciężkostrawnych potraw oraz regularne picie płynów.

W przypadkach, gdy nudności i wymioty są związane z reakcjami emocjonalnymi, stresem czy lękiem, terapia behawioralna lub terapie relaksacyjne mogą pomóc w radzeniu sobie z tymi przykrymi objawami.

Jakie są powikłania?

W niektórych przypadkach wymioty mogą prowadzić do powikłań, szczególnie jeśli są intensywne, nawracające lub towarzyszą im inne schorzenia. Należą do nich:

• Odwodnienie
• Zaburzenia elektrolitowe – hipokaliemia, hipochloremia
• Zasadowica metaboliczna
• Zachłyśnięcie treścią z żołądka
• Zachłystowe zapalenie płuc
• Niedożywienie, niedobory składników odżywczych
• Uszkodzenie błony śluzowej, a w skrajnych przypadkach nawet pęknięcie ściany przełyku

Nudności i wymioty w ciąży

Nudności i wymioty w ciąży są powszechnym zjawiskiem – dotyczą nawet 70-80% kobiet.

Osiągają szczyt nasilenia między 9 a 16 tygodniem ciąży i zwykle ustępują do 22 tygodnia ciąży, jednak u 10% kobiet objawy mogą się przedłużać i trwać aż do czasu porodu. Największe nasilenie osiągają w godzinach porannych, ale mogą pojawiać o dowolnej porze dnia. Są prowokowane przez zapachy i pokarmy.

W większości przypadków nie stanowią poważnego zagrożenia. U niewielkiego odsetka kobiet rozwija się cięższa postać, zwana niepowściągliwymi wymiotami ciężarnych.

Dlaczego wymiotuje się w ciąży?

Patogeneza jest wieloczynnikowa i są w nią zaangażowane czynniki genetyczne i endokrynologiczne. Nudności i wymioty w ciąży są związane z szeregiem czynników hormonalnych, głównie z wzrostem poziomu hormonu hCG (gonadotropina kosmówkowa) produkowanego przez łożysko. Hormon ten może wpływać na ośrodek wymiotny w mózgu, wywołując uczucie nudności i wymiotów. Ponadto, inne hormony, takie jak estrogeny i progesteron, mogą również odgrywać rolę w występowaniu tych objawów.

Jak sobie poradzić z nudnościami i wymiotami w ciąży?

W większości przypadków nudności i wymioty w ciąży są samograniczające się i zwykle zanikają po pierwszym trymestrze. Niemniej jednak, jeśli objawy są uciążliwe i utrudniają codzienne funkcjonowanie, istnieje kilka strategii, które mogą pomóc:

• Spożywanie lekkich, łatwostrawnych posiłków
• Unikanie tłustych, smażonych, ciężkich potraw
• Unikanie zapachów i smaków, które mogą wywołać nudności
• Jedzenie mniejszych, ale częstszych posiłków
• Jedzenie osobno potraw stałych i płynnych w odstępie minimum 2 godzin
• Stosowanie zaleconych przez lekarza środków, takich jak ekstrakt z kłącza imbiru, metoklopramid, ondansetron, dimenhydrynat

Jeśli nudności i wymioty są szczególnie nasilone, może być konieczne skonsultowanie się z lekarzem. W skrajnych przypadkach, gdy mdłości i wymioty prowadzą do odwodnienia lub poważnych zaburzeń odżywiania, może być potrzebna hospitalizacja i podawanie płynów i składników odżywczych dożylnie.

Niepowściągliwe wymioty ciężarnych

Rozpoczynają się przed 16. tygodniem ciąży. Uważa się, że problem ten dotyczy do 1,5% kobiet w ciąży. Przyczyny nie są dokładnie poznane. Uwzględnia się udział podwyższonego poziomu hCG w pierwszym trymestrze, nadczynność tarczycy, infekcję Helicobacter pylori (chociaż istnieje wątpliwość, czy raczej nie jest to skutkiem, a nie przyczyną), czy podwyższony poziom lęku u kobiet ciężarnych. Pewną rolę przypisuje się też serotoninie.

U ciężarnej mogą prowadzić do odwodnienia, zaburzeń równowagi elektrolitowej i kwasowo-zasadowej, niedoborów żywieniowych (m.in. witaminy A, B1, czyli tiaminy, B2, czyli ryboflawiny), ketonurii i utraty ponad 5% masy ciała.

Zazwyczaj nasilone wymioty nie wywierają negatywnego wpływu na płód. W rzadkich przypadkach niewyrównane zaburzenia oraz utrata powyżej 5% masy ciała mogą prowadzić do niskiej masy urodzeniowej noworodka czy porodu przedwczesnego.

Do czynników ryzyka ich wystąpienia należą:

• Ciąża wielopłodowa
• Otyłość
• Niepowściągliwe wymioty w poprzedniej ciąży
• Nadczynność tarczycy
• Nadczynność przytarczyc
• Dysfunkcje wątroby
• Zaburzenia odżywiania przed ciążą
• Zaburzenia metabolizmu lipidów

Podsumowanie:

• Nudności i wymioty są reakcją organizmu na szeroki zakres bodźców.
• Mogą mieć zarówno fizjologiczne, jak i patologiczne przyczyny.
• Mogą im towarzyszyć inne objawy, jak bladość i potliwość.
• W łagodzeniu objawów stosuje się m.in. leki przeciwhistaminowe, ekstrakt z kłącza imbiru, leki prokinetyczne, antagonisty receptora 5-HT3. Pomóc może również modyfikacja diety.
• Nudności i wymioty w ciąży dotyczą nawet 80% kobiet i ustępują zwykle do drugiego trymestru, choć u niektórych kobiet mogą trwać nawet całą ciążę.

Bibliografia:

• Położnictwo i ginekologia Tom 1-2. Red. Bręborowicz, Grzegorz H. . Warszawa: PZWL Wydawnictwo Lekarskie, 2020, 1268 s. ISBN 978-83-200-6229-8
• Choroby wewnętrzne. Podręcznik akademicki. Tom 1-2. Red. Kokot, Franciszek . Warszawa: PZWL Wydawnictwo Lekarskie, 2004, 1603 s. ISBN 83-200-3368-3
• Bustos, M., Venkataramanan, R. & Caritis, S. Nausea and Vomiting of Pregnancy-What’s New? Neurosci. Basic Clin. 202, 62–72 (2017).
• Interna Szczeklika 2020. Prow. Piotr Gajewski, Wyd. 11, Kraków: Wydawnictwo Medycyna Praktyczna, 2020, ISBN 978-83-7430-628-7