Ze względu na ogromny rozwój cywilizacji, a co za tym idzie życie w ciągłym pośpiechu i ogromnym stresie, ze zdrowiem ludzi nie jest dobrze. Mnóstwo ludzi cierpi na cukrzycę, otyłość, przepracowanie czy przemęczenie. Nie jest to w żaden sposób dobre dla organizmów ludzkich, gdyż nie są one przystosowane do życia w takich warunkach. Bardzo dobrze to widać, gdyż coraz częściej świat medycyny zmaga się z zaburzeniami praktycznie każdego układu organizmu. Jednym z najbardziej podatnych na stres i nieodpowiedni tryb życia jest układ krwionośny, czyli zarówno jeden z najważniejszych narządów, jakim jest serce i naczynia krwionośne. Występuje wiele przypadków z wadami serca, zaburzeniami rytmu czy różnymi chorobami, które nieraz niestety późno są diagnozowane. Podobnie jest w przypadku arytmogennej kardiomiopatii prawokomorowej, o czym wiele informacji można znaleźć poniżej w tym artykule.
Spis treści:
Jak wygląda budowa serca?
Serce, czyli w medycznym określeniu najczęściej mięsień sercowy jest najważniejszym narządem układu krwionośnego u ludzi, jak i u wielu zwierząt. Znajduje się w środkowej, lecz nieco ku lewej stronie części klatki piersiowej, tuż pod lewym płucem, dokładnie w jego dolnej części. Najważniejszą rolą serca, jaką pełni dla organizmu jest przepompowanie całej krwi między płucami a komórkami całego organizmu. Następnie musi wrócić krew pozbawioną tlenu z komórek, aż do płuc, po „dostawę świeżego” tlenu. To druga rola mięśnia sercowego również niesamowicie ważna, gdyż w ten sposób pozbywa się z organizmu zbędnych produktów przemiany materii i dwutlenku węgla. Jest to ogromna funkcja, gdyż dzięki swojej pracy zaopatruje wszystkie tkanki w niezbędny do pracy i rozwoju tlen oraz składniki odżywcze.
Serce zbudowane jest z czterech jam, czyli przestrzeni, które są od siebie oddzielone za pomocą odpowiednich przegród i zastawek. Wyróżnia się w jego górnej części dwa przedsionki – lewy i prawy – i analogicznie do tego poniżej ich dwie komory serca – prawą i lewą. W świecie medycy ma to odpowiednie swoje nazwy. Prawe serce dla przedsionka i komory prawej oraz lewe serce dla znajdującego się po lewej stronie przedsionka i komory lewej. Zarówno w sercu prawym, jak i lewym pomiędzy przedsionkiem, a komorą występują specjalne zastawki. Są one ogromnie ważne, ponieważ zapobiegają cofaniu się krwi z komór do przedsionków, gdyż taka sytuacja mogłaby nawet zagrażać życiu. W przypadku prawego przedsionka i prawej komory tę rolę pełni zastawka trójdzielna, czyli posiadająca trzy płatki w swojej budowie, które się zamykają. Natomiast lewe serce jest wyposażone w zastawkę mitralna, czyli inaczej zwaną dwudzielną zbudowaną z dwóch takich płatków.
Dlaczego to ważne? Z tego względu, że praca mięśnia sercowego polega na tym, że krew napływa do odpowiedniej komory tylko i wyłącznie z przedsionka, nigdy odwrotnie. Sytuacja przeciwna do tej opisanej prowadzi do znacznych nieprawidłowości serca, co mogłoby zakończyć się poważnymi, a nawet śmiertelnymi skutkami dla pacjenta. Cały mięsień sercowy jest odpowiednio zabezpieczony i oddzielony od reszty organizmu z jego zewnętrznej strony specjalnym workiem, zwanym osierdziem serca. W warunkach całkowicie fizjologicznych podaje się, że powinno zawierać niewielką ilość płynu, który ułatwia ruchy serca i zapobiega tarciu pomiędzy mięśniem narządu a workiem osierdziowym.
Czym jest arytmogenna kardiomiopatia prawokomorowa?
Można spotkać się z tą chorobą pod wieloma różnymi nazwami jak arytmogenna dysplazja prawej komory, kardiomiopatia prawokomorowa czy właśnie, jako najświeższa nazwa łączona – arytmogenna kardiomiopatia prawokomorowa. Zdarzają się również przypadki, że jest opisana tylko, jako skrót – ARVC, czyli uproszczenie angielskiej nazwy – arrhythmogenic right ventricular cardiomyopathy. Kardiomiopatia prawokomorowa jest jedną z najrzadszych chorób serca, jednakże dość niebezpieczna, gdyż jako jedna z głównych przyczyn prowadzi do nagłej śmierci serca. Kardiomiopatie prowadzą do różnych zaburzeń pracy i funkcji serca, głównie ze względu na występujące w schorzeniu nieprawidłowości w budowie anatomicznej, ale również samego działania narządu.
W przypadku arytmogennej kardiomiopatii prawokomorowej dochodzi do zaników miocytów, czyli włókien mięśniowych prawej komory serca, wraz z towarzyszącym zastępowaniem ich tkanką tłuszczową i włóknistą. Takie dysfunkcje morfologiczne prowadzą do poważnych zaburzeń rytmu serca, co może diametralnie przyspieszyć ryzyko zgonu pacjenta. Wraz z rozwojem choroby prawokomorowej, u nawet 20% pacjentów dochodzi do obu komorowej niewydolności serca, ze względu na objęcie chorobą lewej komory serca.
Jak często ARVC występuje w populacji?
Posługując się wieloma statystykami i przeprowadzonymi badaniami naukowymi arytmogenna kardiomiopatia prawokomorowa (ARVC) występuje u 1/5000 urodzeń, a ujawnia się najczęściej dopiero przed 40. rokiem życia. Ważnym jest również zaznaczyć, że ta jednostka choroba występuje prawie 3 razy częściej u mężczyzn niż u kobiet. Dodatkowo ARVC odpowiada za około 20% przypadków wystąpienia nagłej śmierci sercowej między 20. a 40. rokiem życia, w większości u młodych i wysportowanych osób, które są pozornie zdrowe i nie zgłaszają żadnych dolegliwości. Zakłada się, że ma ona głównie podłoże genetyczne, jednakże dotychczas przeprowadzono bardzo mało badań na ten temat.
Przyczyny rozwoju arytmogennej kardiomiopatii prawokomorowej u pacjentów
Zakłada się, że 30-50% wszystkich przypadków zachorowania ma swoje podłoże genetyczne, gdyż choroba jest dziedziczna, jednakże konkretne dane na temat dokładnych przyczyn nie są jeszcze poznane. Powstało za to wiele hipotez, które tłumaczyłyby, co jest odpowiedzialne za rozwój ARVC. Według wielu naukowców najsensowniejsze to:
- konsekwencje przebytego zapalenia mięśnia sercowego,
- większa podatność serca na wszelakie infekcje przez częste zapalenia narządu,
- poptoza (zaprogramowana destrukcja) kardiomiocytów, czyli komórek mięśnia sercowego.
Jakie są objawy w przypadku wystąpienia ARVC?
Arytmogenna kardiomiopatia prawokomorowa może przejawiać się już u młodzieży, nawet we wczesnych latach dzieciństwa, ale również intensywnie u osób dorosłych. Z tego względu występuje dość obszerna lista symptomów, które mogą świadczyć o rozwijającej się arytmogennej dysplazji prawej komory. Najważniejsze z nich, które swoim wystąpieniem powinny zaniepokoić każdego człowieka, to:
- częste omdlenia, najczęściej występujące w czasie/lub po wysiłku fizycznym,
- złośliwe arytmie komorowe,
- kołatania serca,
- częstoskurcz komorowy,
- epizody zatrzymania krążenia,
- atypowy ból w klatce piersiowej,
- duszności,
- zmniejszenie wydolności wysiłkowej.
Wymienione powyżej zostały symptomy, które odnotowane zostały, jako te najczęściej występujące, jednakże mogą pojawiać się zupełnie inne lub te, ale w niewielkim stopniu. Największy nacisk ze strony personelu medycznego wywiera się na edukację pacjenta pod kątem nietypowych zachowań organizmu, które niepokoją. Ważnym jest, aby mieć w pamięci, że jeśli wystąpią jakiekolwiek reakcje ze strony ciała, które nie miały wcześniej miejsca, to nie należy zwalać tego na sytuacje stresowe i zabiegany tryb życia, lecz udać się na wizytę kontrolną do lekarza. To nic nie boli i nie zabiera dużo czasu, a szybkie rozpoznanie choroby daje większe szanse na pełne wyleczenie i powrót do zdrowia.
Czy arytmogenna kardiomiopatia prawokomorowa może prowadzić do powikłań?
W większości poważnych chorób, czyli dotyczących szczególnie ważnych narządów, jak w tej sytuacji serca może zdarzyć się wystąpienie powikłań. Mogą one być pochorobowe, czyli rozpocząć się już po zakończeniu leczenia lub ukazać się już w trakcie trwania choroby. Czasami są przypadki, że dana jednostka chorobowa nie jest leczona w prawidłowy sposób bądź diagnoza i terapia zostały podjęte dość późno, gdy choroba rozwijała się już dłuższy czas.
Najważniejszym i najpoważniejszym powikłaniem jest nagła śmierć serca. Najczęściej prowadzi do niej zawał, ale istnieje wiele innych zaburzeń, które również mogą zainicjować taki incydent. Stany zapalne naczyń, zaburzony rytm serca czy właśnie kardiomiopatie, nieleczone mają ogromny wpływ na nagłą śmierć mięśnia sercowego. Zazwyczaj wszystkie objawy rozpoczynają się już godzinę przed tym zdarzeniem, a następnie dochodzi do zatrzymania akcji serca. U prawie 80% przypadków pacjentów, u których wystąpiła nagła śmierć, serca nie udaje się uratować i dochodzi do natychmiastowego zgonu człowieka.
Do kogo udać się w przypadku podejrzenia choroby ARVC?
W przypadku, gdy pojawi się, choć kilka z wyżej wymienionych objawów, które wzbudzą podejrzenia, należy umówić się na wizytę u lekarza rodzinnego. Samo przyjście do lekarza i omówienie zaburzeń to już ogromny krok w stronę poprawy stanu zdrowia. Na początku spotkania lekarz przeprowadzi szczegółowy wywiad i wykona wstępne badania, aby określić, gdzie dalej należy pokierować pacjenta. W większości takich sytuacji chory zostanie skierowany bezpośrednio do kardiologa, gdyż to właśnie ten specjalista jest w stanie pomóc w przypadku wystąpienia arytmogennej kardiomiopatii prawokomorowej. Lekarz ten zaleci wykonanie odpowiednich badań w celu szerszej diagnostyki, aby następnie mógł dobrać odpowiednie leczenie, które będzie najlepsze dla danego przypadku pacjenta.
Ważnym dodatkiem będzie, aby pacjent przygotowywał się do wizyty u kardiologa już dwa tygodnie przed samą wizytą. Co to oznacza? Zaleca się przygotować kartkę z pomiarem ciśnień i tętna, którą będzie się prowadziło właśnie 14 dni przed zaplanowaną wizytą. Znacznie to usprawni diagnozę i będzie to dodatkowa informacja dla lekarza odnosząca się do pracy mięśnia sercowego. Należy mierzyć ciśnienie ciśnieniomierzem 3 razy dziennie o stałych porach codziennie przez chociaż 10 dni. Na kartce należy wtedy zapisywać ciśnienie skurczowe, rozkurczowe i tętno. Jeśli istnieje taka możliwość, warto dopisać również godzinowe informacje o prowadzonych aktywnościach fizycznych w czasie pomiaru. Ważnym jest w takich notatkach uwzględnienie słabszego samopoczucia i pogorszenie się zdrowia jak bóle w klatce piersiowej, duszności, omdlenie czy męczliwość. Wykonać pomiar za pomocą ciśnieniomierza nie powinien nikomu przynieść trudności, jednakże, aby został prawidłowo odczytany, należy 5 minut w pozycji siedzącej odpocząć. I dopiero po takim krótkim odpoczynku wykonać pomiar. Zaleca się, aby podczas tych kilku sekund badania nie odzywać się i siedzieć spokojnie.
Lekarz rodzinny wystawi również skierowanie na podstawowe badania z krwi jak morfologia, glukoza czy lipidogram. Należy wykonać je do 7 dni przed wizytą kardiologiczną, być na nich na czczo i pamiętać o zabraniu ich do specjalisty.
Jak wygląda rozpoznanie arytmogennej kardiomiopatii prawokomorowej?
Całkowite rozpoznanie zazwyczaj odbywa się u specjalisty, jakim w tym przypadku będzie lekarz kardiolog. Wstępnie na wizycie przeprowadzi podobnie, jak lekarz rodzinny szczegółowy wywiad i założy kartę pacjenta, o ile jest to pierwsza wizyta. W tym celu Europejskie Towarzystwo Kardiologów stworzyło wiele lat temu specjalne Kryteria Rozpoznania ARVC, na których na pierwszej wizycie bazują specjaliści. Są one pomocne do przeprowadzenia wywiadu, aby prawidłowo zebrać informacje i niczego znaczącego nie pominąć. Kryteria zakładają, że jeśli u pacjenta zgadzają się dwa duże, jedno duże, a dwa małe lub cztery małe kryteria z poniżej wymienionych, to pozwala to rozpoznać występujące ARVC.
Takie Kryterium Rozpoznania ARVC składa się z sześciu kolejnych punktów, przez które każde należy przejść. Zredagowane przez Agnieszkę Zienciuk “Choroby serca i naczyń” wyglądają one następująco.
I. Uogólnione i/lub regionalne zaburzenia czynnościowe i strukturalne (wykryte w badaniach: echokardiograficznym, angiograficznym, NMR lub radioizotopowym)
Duże kryteria:
- duże powiększenie wymiarów i zmniejszenie frakcji wyrzutowej prawej komory bez lub jedynie z niewielkim udziałem lewej komory
- tętniaki umiejscowione w prawej komorze
- duże odcinkowe powiększenie prawej komory
Małe kryteria:
- łagodne uogólnione powiększenie prawej komory i/lub zmniejszenie frakcji wyrzutowej prawej komory z prawidłową lewą komorą
- łagodne odcinkowe poszerzenie prawej komory
- odcinkowa hipokineza prawej komory
II. Badanie histopatologiczne ściany prawej komory
Duże kryterium — zastąpienie prawidłowej tkanki mięśniowej przez tkankę tłuszczowo-włóknistą stwierdzane w biopsji endomiokardialnej
III. Zaburzenia repolaryzacji w EKG
Małe kryterium — odwrócone załamki T w prawokomorowych odprowadzeniach przedsercowych (V2, V3) u osób >12. rż., jeśli nie występuje u nich RBBB
V. Zaburzenia rytmu
Małe kryteria:
- utrwalony lub nieutrwalony częstoskurcz komorowy o morfologii LBBB zarejestrowany w EKG, w 24-godzinnej rejestracji EKG metodą Holtera lub podczas próby wysiłkowej
- liczne dodatkowe pobudzenia komorowe (> 1000/24 h w badaniu holterowskim)
VI. Wywiad rodzinny
Duże kryterium — rodzinne występowanie potwierdzone w badaniu autopsyjnym lub biopsji Małe kryteria:
- przedwczesne nagłe zgony (< 35. rż.) w rodzinie spowodowane najprawdopodobniej ARVC
- rozpoznanie ARVC w rodzinie na podstawie powyższych kryteriów.
W przypadku podejrzenia wystąpienia u pacjenta arytmogennej kardiomiopatii prawokomorowej samo przeprowadzenie przez Kryteria Rozpoznania ARVC nie wystarczy i dodatkowo do jego wykonania należy wykonać kilka badań. Lekarz specjalista, w tym przypadku kardiolog zaleci do zrobienia całą listę badań, aby móc pewnie i trafnie postawić słuszną diagnozę. Są to najczęściej wykonywane badania w kardiologii.
EKG, czyli badanie elektrokardiograficzne serca jest całkowcie bezbolesne i ocenia pracę serca. Polega na nałożeniu specjalnego pasa z elektrodami na klatkę piersiową pacjenta oraz dwa klipsy wyposażone w małe elektrody na nadgarstek i kostkę jednej nogi. Całość badania trwa zaledwie niecałą minutę i należy podczas niego leżeć nieruchomo.
Echokardiografia to inna nazwa badania ultrasonokardiografii. Polega to rozebraniu się chorego od pasa w górę i położeniu się na kozetce. Następnie lekarz przykłada odpowiednią głowicę od aparatu USG z nałożonym na nią specjalnym żelem do ciała pacjenta w okolicy klatki piersiowej. Badanie służy do oceny wizualnej narządu oraz jego opisu pod względem budowy i pracy, zwłaszcza w sytuacji wystąpienia arytmogennej kardiomiopatii prawokomorowej. Jednakże wszelkie nieprawidłowości i zakłócenia stwierdzone w wyniku tego badania, należy potwierdzić za pomocą innych metod diagnostycznych, wypisanych poniżej.
TK, skrót informujący o tomografie komputerowym serca, czyli dość dokładnym i nieinwazyjnym (nieingerującym w organizm) badaniu narządu. Dzięki wykorzystaniu promieni rentgenowskich można zwizualizować, a tym samym określić strukturę zarówno mięśnia sercowego, jak i pobliskich okolic. Całość odbywa się w ogromnej maszynie z dziurką w środku, do której pacjent wjeżdża. Podczas całego badania nie należy się ruszać i należy się nastawić, że maszyna pracuje bardzo głośno.
MRI, czyli skrót od pełnej nazwy badania – rezonansu magnetycznego serca. Jest ono znacznie dokładniejszym badaniem niż tomograf komputerowy. Za jego pomocą można ocenić prawidłowość pracy całego narządu, zastawek serca, przepływu krwi i jego dokładnego scharakteryzowania oraz wykryć wszelkie istniejące zaburzenia występujące w worku osierdziowym. Na rezonans pacjent musi przyjść odpowiednio przygotowany. Obejmuje to przyjście wypoczętym, odstawienie leków, a jeśli są zażywane na stałe wcześniej uzgodnić to z lekarzem oraz spożywanie odpowiedniej ilości płynów. To ostatnie może być szczególnie ważne już po badaniu, gdyż często rezonans przebiega z podaniem środka kontrastującego, który następnie trzeba wypłukać z organizmu.
Badanie izotopowe, określane jest też pod nazwą scyntygrafia serca. Jest nieinwazyjnym badaniem, lecz dość dokładnym. Polega na kilku częściach, w których podaje się kolejne dawki izotopu. Dzięki temu za pomocą specjalnego urządzenia powstaje obraz pracy serca w różnych zachowaniach i można określić występowanie arytmogennej kardiomiopatii prawokomorowej. Całość badania trwa nawet do kilkudziesięciu minut.
Biopsja mięśnia sercowego jest to badanie inwazyjne i polega na pobraniu wycinków komórek serca za pomocą wprowadzonego cewnika. Dochodzi do dużej ingerencji zarówno w organizm, jak i sam narząd, dlatego jest to wykonywane zazwyczaj w ostateczności, podczas gdy inne badania nie dały pożądanego obrazu. Biopsje wykonuje się w celu zbadania tkanki pod względem cytologicznym i histologicznym, czyli pod względem najszerszego zakresu badań komórek.
Wykonanie tak wielu badań jest niezbędne w celu postawienia trafnej diagnozy, a tym samym wykluczeniu innych chorób. Różnicowanie polega na wyeliminowaniu podejrzenia zawału prawokomorowego, niedomykalności zastawek, ubytku przegrody międzyprzedsionkowej lub anomalii Ebsteina czy Uhla.
Jak leczyć arytmogenną kardiomiopatią prawokomorową, czyli ARVC?
Arytmogenna dysplazja prawej komory należy do grupy chorób, o których wciąż bardzo mało wiadomo i nie ma konkretnych badań odnośnie tego, jak powinno wyglądać ich leczenie. Jednakże w takich przypadkach medycyna nie zostawia pacjentów z problemem samych, a zazwyczaj rozpoczyna terapię objawową. Podobnie jest w przypadku ARVC, ze względu na występującą niewydolność krążenia i zaburzeń rytmu serca.
Terapia lecznicza stawia głównie na walkę antyarytmiczną z zastosowaniem farmakoterapii. Podawane są leki z grupy beta-blokerów, sotalol czy amiodaron. Jednakże istnieje odsetek pacjentów, u których takie leczenie nie jest skuteczne bądź występuje nietolerancja organizmu na farmaceutyki z tej grupy. W takich przypadkach stosowany jest inny model terapii jak ablacja miejsc arytmogennych z zastosowaniem prądu o radiowej częstotliwości. Ze względu na to, że ARVC często prowadzi do nagłej śmierci serca, wskazanym jest wszczepienie takim pacjentom ICD, czyli kardiowertera-defibrylatora, który ma za zadanie zapobiegać takim zdarzeniom. Noszenie tego urządzenia jest bezpieczne dla życia człowieka, gdyż wychwytuje on wszystkie arytmie i za pomocą impulsu elektrycznego przerywa wszelkie zaburzenia rytmu mięśnia sercowego.
Zdarzają się również pacjenci w skrajnych przypadkach arytmogennej kardiomiopatii prawokomorowej i wtedy jedynym dobrym wyborem, aby zwalczyć chorobę, jest przeprowadzenie operacji transplantacji serca. Przeszczep mięśnia sercowego jest ryzykowny, ostateczny i niezwykle ciężko znaleźć dawcę, lecz w niektórych sytuacjach jest to ostatnia deska ratunku dla chorego.
Czy choroba ARVC jest uleczalna i jakie są rokowania?
Według wielu naukowców i specjalistów jest to dość trudne pytanie właśnie z powodu niedostatecznej bazy informacji odnośnie tej jednostki chorobowej. Gdyby nie wdrożyć u takich pacjentów leczenia farmakologicznego i ICD rokowania byłyby bardzo poważna, a prawie 80% pacjentów z chorobą skończyłoby zgonem. Wymienione formy terapii pomagają w dość dużym stopniu zapobiegać występowaniu nagłej śmierci sercowej, dzięki czemu szanse na przeżycie i poprawę stanu zdrowia znacznie się zwiększają.
Rehabilitacja w przypadku arytmogennej kardiomiopatii prawokomorowej
Fizjoterapia w przypadku arytmogennej kardiomiopatii prawokomorowej jest najważniejsza w momencie, gdy doszło do przeprowadzenia zabiegów operacyjnych. Pracę rehabilitacyjną z pacjentem zaczyna się już przed wykonaniem operacji, w chwili, gdy zgłosi się do szpitala, a kończy się nawet kilka tygodni po przeprowadzonym zabiegu. Jednakże nie wolno zapomnieć o pacjentach, u których postawiono na farmakoterapię, gdyż u nich przeprowadzenie kilkutygodniowej rehabilitacji jest również szczególnie ważne.
Najważniejszymi celami pracy fizjoterapeuty jest nie tylko poprawa pracy mięśnia sercowego, ale również polepszenie ogólnej wydolności organizmu, co przyczyni się do zmniejszenia duszności. Głównie stawia się na rehabilitację uzdrowiskową, czyli tak zwaną sanatoryjną. Wpływ klimatyczny i dodatkowych zabiegów fizykoterapeutycznych, jak np. inhalacje, które są tam wykonywane, korzystając tylko z dóbr natury, przynoszą ogromne korzyści dla pracy całego organizmu i znacząco ją usprawniają. Zazwyczaj wyjazdy są na okres około dwóch tygodni, ale mogą trwać również dłużej.
Nie stawia się w przypadku ARVC na rehabilitację ruchową, gdyż jest to absolutnym przeciwwskazaniem, ze względu na niejednoznacznie określone zaburzenia pracy serca.
Dieta, zalecenia i profilaktyka przy ARVC
Ze względu na małą ilość informacji o chorobie nie ma konkretnych ustaleń, jak zachowywać się przy zdiagnozowaniu arytmogennej kardiomiopatii prawokomorowej. Jednakże traktuje się to, jak wiele innych chorób mięśnia sercowego i podobnie również wyglądają zalecenia i działania profilaktyczne. Zaleca się:
- Przyjmować wszystkie zalecone leki zgodnie z zaleceniami i nie pomijać dawek ani nie przyjmować większej ilości
- Jeśli występuje nadciśnienie tętnicze to leczyć je i pamiętać o regularnym przyjmowaniu leków na to schorzenie.
- Stosować profilaktyczną antybiotykoterapię, o ile została zalecona.
- Całkowicie rzucić palenie i spożywanie alkoholu.
- Ograniczyć spożywanie soli do minimum w przyjmowanych posiłkach.
- Stosować odpowiednią dietę, czyli spożywanie małych porcji posiłków, aczkolwiek o stałych porach i jeść niskotłuszczowe potrawy.
- Pić wodę z niską zawartością sodu.
- Utrzymywać prawidłową masę ciała, a ludziom zmagającym się z otyłością zaleca się dążenia do uzyskania prawidłowej wagi, jednakże jedynie pod okiem specjalistów.
- Regularnie uczęszczać na wizyty kontrolne oraz wykonywać badania kontrolne oceniające stan pracy serca oraz naczyń krwionośnych. Należy wykonywać je w poradniach kardiologicznych co około pół roku bądź częściej w zależności od zaleceń lekarza prowadzącego. Zawsze na wizytę pamiętać o zabraniu całej dotychczasowej dokumentacji medycznej.
